Οι Άθλιοι των Αθηνών

Το 1862 ο Βίκτωρ Ουγκώ αφηγήθηκε στους «Αθλίους» του την εξαθλιωμένη ζωή στο Παρίσι των Ναπολεόντειων Πολέμων και την προσπάθεια επανένταξης στην κοινωνία των κοινωνικά και οικονομικά αποκλεισμένων.

Μόλις πέρσι, ο δήμος Αθηναίων, με χρηματοδότηση από τη νορβηγική κυβέρνηση και τις υπόλοιπες χώρες του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου, εκπόνησε μια μελέτη στο πλαίσιο του προγράμματος Gr.08.01 «Καταπολέμηση της φτώχειας και της κοινωνικής περιθωριοποίησης».

Στον ενάμισυ αιώνα που μεσολάβησε μεταξύ των δύο, δεν φαίνονται να έχουν αλλάξει και πολλά. Μόνο η αιτία διαφέρει: στο μεν μυθιστόρημα έχουμε πόλεμο, στη δε σημερινή πραγματικότητα την κρίση. Τα αποτελέσματα όμως παραμένουν τα ίδια. Φτώχια, έλλειψη στέγης, κοινωνικός αποκλεισμός…

Του Νίκου Τσαγκατάκη

Η έρευνα ονομάστηκε «Street Work» καθώς διεξήχθη κυριολεκτικά στον δρόμο με σκοπό να χαρτογραφήσει τις περιοχές των Αθηνών που διαμένουν άστεγοι, να τους υποστηρίξει υλικά και ψυχολογικά, να τους ενημερώσει για τις δομές υποστήριξης του δήμου Αθηναίων και να τους κινητοποιήσει να τις χρησιμοποιούν, να τους παραπέμψει (ακόμα και να τους συνοδεύσει) σε κοινωνικές υπηρεσίες του δήμου, καθώς και σε πολύ ιδιαίτερες περιπτώσεις να τις παρακολουθήσει στενότερα.

Οι ερευνητικές εξορμήσεις, 205 στον αριθμό, πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα από 13 Μαρτίου 2015 έως 22 Μαρτίου 2016 στα όρια του δήμου Αθηναίων, αλλά τα δυσάρεστα ευρήματα είναι… φρέσκα, φετινά.

Συγκεκριμένα, καταγράφηκαν επισήμως 451 προσεγγίσεις αστέγων, με την έρευνα να καταδεικνύει ότι η συγκέντρωση αστέγων παρατηρείται κατά κύριο λόγο στο εμπορικό κέντρο της Αθήνας.

Ο λόγος; Επειδή δεν πρόκειται για πρωτίστως οικιστική-κατοικημένη περιοχή, αλλά υπάρχουν περισσότερο καταστήματα και υπηρεσίες, δεν γίνονται παράπονα ή καταγγελίες για την παρουσία των αστέγων, ενώ υπάρχει συγκέντρωση Κοινωνικών Υπηρεσιών για τυχόν επείγουσες ανάγκες τους.

Το βασικότερο όμως είναι ότι στο εμπορικό κέντρο των Αθηνών βρίσκονται οι «πιάτσες» των ουσιοεξαρτημένων, οι οποίοι αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό των αστέγων.

Σε περιοχές μακριά από το κέντρο ο πληθυσμός είναι κατανεμημένος σε πάρκα, εκκλησίες και σε τοποθεσίες γύρω από τις στάσεις του μετρό, σε σημεία δηλαδή που η επαιτεία θα μπορούσε να αποδώσει τα προς το ζην, ενώ και πάλι η παραμονή τους σε αυτούς τους χώρους δεν θα διακινδύνευε με καταγγελίες, αφού οι πολίτες θα ήταν απλά διερχόμενοι και όχι κάτοικοι.

 Πλειοψηφία οι 45άρηδες!

Το ποσοτικό χαρακτηριστικό της έρευνας στοιχειοθετήθηκε σε δείγμα 85,4% ανδρών και 14,6% γυναικών, ενώ βρέθηκε το 62% Ελλήνων και το 38% αλλοδαπών (279 Έλληνες, 42 Αφρικανοί, 28 Ασιάτες, 30 από Μέση Ανατολή, 71 Ευρωπαίοι και 1 Αμερικανός).

Οι άστεγοι ηλικιακά κυμαίνονταν από 15-24 ετών σε ποσοστό 1,6%, από 25-34 ετών σε ποσοστό 18,2%, από 35-44 ετών σε ποσοστό 29,3% (το μεγαλύτερο), από 45-54 ετών σε ποσοστό 23,7%, από 55-64 ετών σε ποσοστό 19,1%, από 65 ετών και άνω σε ποσοστό 7,8%, ενώ υπήρξε και ποσοστό 0,4% των αστέγων με αδιευκρίνιστη ηλικία.

Ο μέσος όρος ηλικίας τοποθετήθηκε στα 45,6 έτη, στην ηλικία δηλαδή που μέχρι σήμερα θεωρούνταν η «χρυσή ηλικία» σε επαγγελματική αποδοτικότητα και επίτευξη στόχων.

Από τους 172 άστεγους αλλοδαπούς που καταγράφηκαν οι 46 διέθεταν κάποιο επίσημο έγγραφο (ροζ κάρτα, άδεια παραμονής ή διαβατήριο)ενώ οι υπόλοιποι 109 δεν διέθεταν κανένα επίσημο έγγραφο που να αποδεικνύει την ταυτότητα ή την χώρα προέλευσής τους.

Ως προς την χρονική διάρκεια της ζωής στον δρόμουτο 65% των Ελλήνων δηλώνουν άστεγοι την τελευταία πενταετία και το 44% εξ αυτών δηλώνουν ως λόγο της κατάστασής τους την απώλεια της εργασίας τους.

Το 40,6% δηλώνει απώλεια στέγης για διάστημα από 1-5 χρόνια, το 21,7% από 1 μήνα ως ένα χρόνο και το 15,3% από 5-10 χρόνια, ενώ το 44,3% των αστέγων διαμένει σε εξωτερικό σταθερό σημείο και μόνο το 3,1% προτιμά να φιλοξενείται σε ξενώνες. Ωστόσο το 70,1% των ανθρώπων που προσεγγίστηκε καταγράφηκε επισήμως ως rough sleepers, καθώς διαμένει σε εξωτερικούς χώρους, έστω και σε μη σταθερά σημεία, εγκαταλελειμμένα κτίσματα ή οχήματα.

Το πιο εντυπωσιακό όμως στοιχείο της έρευνας είναι ότι το 30% των αστέγων που προσεγγίστηκαν αρνήθηκε να ενταχθεί σε ξενώνα φιλοξενίας, είτε διότι διέμεναν κάπου τη στιγμή της προσέγγισης (φιλοξενούνταν, ή κατοικούσαν σε σπίτι χωρίς νερό και ρεύμα) το οποίο προτιμούν από τον ξενώνα, είτε διότι οι περιορισμοί και οι κανόνες φιλοξενίας τους φάνηκαν αποτρεπτικοί. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία αστέγων ότι δεν επιθυμούν να χωριστούν από τον/την σύντροφο/φίλο/συγγενή που μένουν, ενώ προτιμούν να ζουν στους δρόμους παρά στους ξενώνες με άτομα που δεν γνωρίζουν, χαρακτηρίζουν κάποιους ξενώνες «σε κακή κατάσταση» και την διαδικασία ένταξής τους γραφειοκρατική. «Μου θυμίζει φυλακή και έχω κάνει 15 χρόνια φυλακή και δεν το θέλω να περιοριστώ» δήλωσε ο Θεοδόσης Κ.  51 χρονών, ενώ ο Avagian M. 44 χρονών είπε ότι «Νόμιζα ότι ξενώνες υπήρχαν μόνο στην Αμερική».

 

Η ζωή πριν τον δρόμο

Σχεδόν οι μισοί των αστέγων της Αθήνας πριν βρεθούν στον δρόμο είχαν τις δουλειές τους και τα σπίτια τους, το 18,4% κατοικούσαν με τις οικογένειές τους, ενώ το 17,3% κατοικούσε σε άλλη πόλη ή χώρα. Το 10,4% προέρχεται από αποφυλάκιση και δεν κατάφερε να επιστρέψει στην προηγούμενη ζωή του λόγω κοινωνικού στιγματισμού και όπως δήλωσε στους ερευνητές ο Γιώργος Α. 49 ετών «Θέλω να δουλέψω, κλείσανε οι πόρτες από όλους μετά την φυλακή, όλοι μου γύρισαν την πλάτη».

Αυτές οι περιπτώσεις των σύγχρονων Γιάννηδων ΑηΓιάννηδων όμως είναι χαρακτηριστικές. «Θέλω να πάω να κλέψω να μπω φυλακή ξανά για να έχω στέγη και φαγητό» είπε ο Σπύρος Θ. 31 χρόνων, καθώς ούτε ο ίδιος επέστρεψε στην οικογένειά του μετά την αποφυλάκισή του. Με το ποσοστό ανεργίας να αγγίζει ήδη το 23%, το αποφυλακιστήριο αποτελεί εγγύηση επαγγελματικού αποκλεισμού, καθώς αφενός δεν είναι πολλοί οι εργοδότες που θα εμπιστεύονταν τέτοιου είδους «διαπιστευτήρια», αφετέρου –δε– το Κράτος δεν βοηθά στην κοινωνική και επαγγελματική επανένταξή τους.

Εντύπωση όμως προκαλεί και ένα ακόμα εύρημα της έρευνας που έχει να κάνει με την υποστηρικτικότητα των οικογενειών των αστέγων. Το 60% δήλωσε ότι δεν έχει υποστηρικτικό περιβάλλον, το 25,5% δήλωσε ότι έχει και το 15,5% δεν το διευκρίνισε.

115 άτομα δήλωσαν πως το οικογενειακό περιβάλλον τους είναι υποστηρικτικό όχι όμως στο σημείο να τους παρέχει στέγη, ενώ από το δείγμα των 451 ατόμων 110 άτομα δήλωσαν πως έχουν τους γονείς τους, 99 πως έχουν αδέλφια και 125 πως έχουν παιδιά. Αυτό αποτελεί ίσως το συγκλονιστικότερο στοιχείο της έρευνας, καθώς κατά πώς φαίνεται η αρραγής μέχρι σήμερα ελληνική οικογένεια δοκιμάζεται σοβαρά στη συνοχή της.

Το στοιχείο αυτό ωστόσο «διαβάζεται» και ανάποδα ως συγκριτικό στοιχείο σε άλλες παρόμοιες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν σε Ευρώπη και Αμερική, καθώς στη χώρα μας, έστω και σε ένα από τα βαθύτερα σημεία της ανθρωπιστικής κρίσης από την οποία διέρχεται, φαίνεται κοινωνικά να διαχειρίζεται καλύτερα τις συνέπειές της, ειδικά με την ηχηρή κρατική απουσία, η οποία σε άλλες δυτικές κοινωνίες όπου οι οικογενειακοί δεσμοί είναι χαλαρότεροι, το Κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη των αστέγων.

 

Πολυτέλεια η υγεία

Ένα ακόμα θέμα που απασχόλησε τους ερευνητές της Street Work ήταν και το θέμα της υγείας τους: το 16% όσων είχαν κάνει εξετάσεις έχουν διαγνωστεί με HIV και το 34% με HCV, το 20,6% των εθισμένων (ναρκωτικά ή/και αλκοόλ) είναι θετικοί στον HIV και το 42,5% έχουν διαγνωστεί με HCV. Από τα 451 άτομα που ερωτήθηκαν εάν είχαν εξεταστεί για λοιμώδη νοσήματα, τα 110 απάντησαν «όχι», τα 319 «ναι», ενώ 22 άτομα δεν διευκρίνισαν.

Το 35% των ερωτηθέντων δήλωσε πως πάσχει από κάποιο νόσημα ψυχιατρικό ή σοβαρό νόσημα ή αναπηρία που χρειάζεται θεραπεία ή συνεχή παρακολούθηση και επηρεάζει την ικανότητα για εργασία.

Το 41,2% κάνει συστηματική χρήση ναρκωτικών, το 7,3% αλκοόλ και το 2% των ερωτηθέντων χρησιμοποιεί συστηματικά και παράλληλα αλκοόλ και εξαρτησιογόνες ουσίες. Ωστόσο, το 62,3 των εξαρτημένων ατόμων αρνήθηκαν την συμμετοχή τους σε θεραπευτικά προγράμματα, το 21,5% εξ αυτών παρακολουθείται στο ΟΚΑΝΑ, το 10% σε άλλα δημόσια προγράμματα ή νοσοκομεία, ενώ περίπου 7% των ερωτηθέντων αρνήθηκαν να απαντήσουν.

Σοκάρουν οι απαντήσεις και των μεν και των δε: «Άγχος να βρω τα ναρκωτικά, άγχος να βρω λεφτά, μια ζωή άγχος, βαρέθηκα καλύτερα να γυρίσω πίσω & να με εκτελέσουν παρά να πεθάνω εδώ σαν το σκύλο απ’ τα ναρκωτικά» είπε ο Neway G. 45 χρόνων, ενώ ο Παναγιώτης Κ., 48 ετών προσπαθεί: «Ανάγκη να κόψω να ανταπεξέλθω να μπορώ να κοιτώ κατάματα τα παιδιά μου». Στην αντίπερα όχθη ο 30χρονος Μohamed Z.: «Δεν μπορώ στην Ελλάδα το κεφάλι μου άδειο, μπορεί να σπάσει η καρδιά μου, μπορώ αλλά δεν θέλω να κόψω».

Και η παραβατικότητα και η επαιτεία μοιάζει πολλές φορές ως τρόπος ζωής που υπαγορεύεται από την –μοναδική ενίοτε– επιλογή βιοπορισμού. Το 39% των χρηστών δήλωσε πως έχει κάνει φυλακή και το 50,9% πως επαιτεί: «Για λεφτά ζητιανεύω… Τι να κάνω, να κλέψω; Δεν είμαι κλέφτης» είπε ο Γεράσιμος Λ. 32 ετών.

Και οι φόβοι και τα καθημερινά προβλήματά τους; Πέραν των καιρικών συνθηκών που πρέπει να παλέψουν και να επιβιώσουν σε αυτές, οι κλοπές των βασικών προσωπικών τους ειδών (από κλινοσκεπάσματα μέχρι τα επίσημα έγγραφά τους πχ ταυτότητες, διαβατήρια κτλ.) οι άστεγοι των Αθηνών έχουν να αντιμετωπίσουν και την απουσία επαρκών δημόσιων αποχωρητηρίων και χώρων προσωπικής υγιεινής και καθαριότητας.

 

Στατιστική που εκπλήσσει

Τα συμπεράσματα της στατιστικής αυτής έρευνας εξέπληξαν πολλούς, τουλάχιστον ως προς την ανθρωπογεωγραφία τους σε σχέση με τις ρητορικές των τελευταίων ετών, καθώς το ποσοστό των Ελλήνων είναι το μεγαλύτερο (62%), η πλειοψηφία των αστέγων εντάσσεται στην ηλικιακή ομάδα 35-55 (57%), μεγάλο ποσοστό οδηγήθηκε στον δρόμο την τελευταία 5ετία (71%), σχεδόν οι μισοί εξ αυτών δηλώνει ως αιτία την απώλεια θέσης εργασίας (47%) και η πλειοψηφία μένει στον δρόμο (59%).

Οι άνθρωποι όμως δεν είναι αριθμοί και η στατιστική αυτή απέδειξε ότι κάποιοι από αυτούς ίσως είναι κάποιοι δικοί μας άνθρωποι.