Κωνσταντίνος Φίλης

Στην αρχαία Ελλάδα η ικεσία ήταν θεσμός που προστατευόταν από τον Ικέσιο Δία, παράλληλα με τον Ξένιο Δία. Η ικεσία και η φιλοξενία περιβάλλονταν με σεβασμό μέσα από άγραφους νόμους. Ο ικέτης ήταν πρόσωπο ιερό, που προστατευόταν από την πολιτεία. Σήμερα τους ικέτες αποκαλούμε πρόσφυγες ή μετανάστες. Πόσο προστατεύονται όμως, και μάλιστα με γραπτούς νόμους-συμφωνίες, σήμερα, και δη στην Ευρώπη της οποίας μέλος είναι η χώρα μας; Ποιο ρόλο παίζουν οι θρησκευτικοί πόλεμοι στις ημέρες μας, με τους τζιχαντζιστές να έχουν τον πρώτο λόγο στις τρομοκρατικές επιθέσεις; Και ποιος ο ρόλος της Ε.Ε. και της Τουρκίας σε σχέση με τη χώρα μας; Σε αυτά και άλλα πολλά ζητήσαμε τις γνώσεις του Δρος Κωνσταντίνου Φίλη, διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων, ο οποίος μας έκανε την τιμή με μεγάλη προθυμία να ανταποκριθεί στην πρόσκλησή μας σε μια συζήτηση άκρως ενδιαφέρουσα.

Ιχνηλατώντας… με την Καίτη Νικολοπούλου

⇒ «Πρόσφυγες, Ευρώπη, Ανασφάλεια», ο τίτλος του βιβλίου σας, κύριε Φίλη. Πρόσφυγες, Ανασφάλεια, και στη μέση η Ευρώπη…

«Σωστά το επισημάνατε. Η κινητικότητα που παρουσιάζουν οι άνθρωποι θα είναι πλέον η νέα κανονικότητα του 21ου αιώνα. Κι αυτό οφείλεται σε παράγοντες που έχουν να κάνουν με τη φτώχεια, την ανέχεια, την ανισότητα, κοινωνική και οικονομική, σε όλο τον πλανήτη. Επίσης τα ολοκληρωτικά καθεστώτα δεν αποδέχονται τον πλουραλισμό, την ελεύθερη έκφραση – θρησκευτική, πολιτική, ακόμη και της σεξουαλικής διαφορετικότητας. Άλλος παράγοντας είναι οι πόλεμοι, που πλέον δεν εντοπίζονται σε διακρατικό επίπεδο όσο σε επίπεδο εγχώριο ή διακοινοτικό, με τη συμμετοχή υβριδικών παικτών, βλ. ισλαμικό κράτος. Η παρέμβαση της διεθνούς κοινότητας είναι πλέον περιορισμένη. Υπάρχει επίσης δημογραφική έξαρση, όπως στην Ασία και ειδικά στην Αφρική. Η Αφρική είναι μια ήπειρος 1,2 δισ. κατοίκων, που σε σαράντα χρόνια θα έχουν διπλασιαστεί. Ήδη έχουν έλλειψη σε εκτάσεις καλλιεργήσιμες που σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή θα έχουν σοβαρό ζήτημα πρόσβασης σε νερό και τροφή. Όλα αυτά συντείνουν στην ανάγκη αυτών των ανθρώπων μετακίνησης προς χώρες ασφαλείς. Δεν είναι όμως μόνο αυτά.

» Στον βαθμό που κάποια κράτη της Ε.Ε. έχουν εμπλοκή στις αποφάσεις της διεθνούς κοινότητας  που ευθύνονται για κρίση ή πολέμους στο Ιράκ ή στη Συρία, στον βαθμό που η Ε.Ε. ή κάποια κράτη-μέλη της όπως η Γαλλία ευθύνονται σε  μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό για την ατυχή επέμβαση των δυτικών στη Λιβύη το 2011, ή την υποστήριξη αραβικών εξεγέρσεων και ακραίων ριζοσπαστικών δυνάμεων στη Συρία απέναντι στον Άσαντ, στη συμφωνία για την κλιματική αλλαγή, αν και η Ευρώπη θέλει να την προχωρήσει πιο έντονα από τη νέα ηγεσία της Αμερικής. Όλα αυτά υποχρεώνουν τους ανθρώπους να μετακινούνται τα επόμενα χρόνια σε αυξανόμενους αριθμούς.

»Η Ευρώπη δεν έχει στις προτεραιότητές της τη φτώχεια, την ανέχεια, την έλλειψη ευκαιριών γι’ αυτούς τους ανθρώπους, επειδή δεν έχει χρήματα για να τους βοηθήσει. Έτσι μπορεί κάποιος να της αποδώσει ευθύνες για την υφιστάμενη κατάσταση. Όμως η Ε.Ε. δεν μπορεί να λύσει κατά μόνας το πρόβλημα των προσφυγικών-μεταναστευτικών ρευμάτων, καθώς η διεθνής κοινότητα είναι απρόθυμη να δώσει λύση. Και εδώ εμφανίζονται ζητήματα ασφάλειας, καθώς μαζί τους μετακινούνται και εξτρεμιστικά στοιχεία που θέτουν ζητήματα ασφάλειας ζωής, ενώ το κοινωνικό, οικονομικό, δημογραφικό και πολιτισμικό μοντέλο αλλάζει. Όλα αυτά δημιουργούν αρνητική στάση απέναντι σε αυτές τις ροές. Με επίκεντρο την ανασφάλεια, όπως αναφέρω στον τίτλο του βιβλίου».

⇒ Το θέμα των προσφύγων ανέδειξε τη συζήτηση κατά πόσον ανάμεσά τους υπάρχουν και μετανάστες που δεν δικαιούνται άσυλο. Πόσο αντικειμενική είναι;

«Μα είναι δυνατόν το αντίθετο; Στο ένα-ενάμισι εκατομμύριο προσφύγων-μεταναστών, πώς θα αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να περνάνε μοναχικοί λύκοι και όχι μόνο από τα τουρκικά παράλια προς την Ευρώπη; Παρ’ όλο που τα περισσότερα τρομοκρατικά χτυπήματα ήταν μεν τζιχαντζιστών αλλά Ευρωπαίων πολιτών, δεύτερης ή τρίτης γενιάς μεταναστών».

⇒ Γιατί η Ελλάδα προς το παρόν δεν έχει ζήσει επιθέσεις τζιχαντιστών; Μπορεί να αλλάξει αυτό στην πορεία;

«Η Ελλάδα δεν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των κρατών που αποτελούν στόχους των τρομοκρατών περισσότερο επειδή, ένα τέτοιο χτύπημα στην Ελλάδα δεν δημιουργεί τον αντίκτυπο και την απήχηση διεθνώς που επιζητούν οι τρομοκράτες. Αυτό που επιζητούν είναι πράξεις που θα προκαλέσουν όλεθρο αλλά κυρίως ντόρο. Το Βερολίνο, οι Βρυξέλλες, η Ρώμη, η Νίκαια, η Αγία Πετρούπολη, το Παρίσι κ.ο.κ. είναι σημειολογικά και συμβολικά πολύ ισχυρότερες σε επίπεδο απήχησης κα επιρροής από την Αθήνα.

»Αυτό δεν σημαίνει ότι στο μέλλον, εάν υπάρξει κενό σε θέμα ασφάλειας, δεν θα το πράξουν. Άλλωστε, η Ελλάδα έχει δύο αρνητικά: γεωγραφική εγγύτητα με τη Β. Αφρική και τη Μέση Ανατολή που σημαίνει είσοδο πρώτης γραμμής για τους μετανάστες-πρόσφυγες και εξτρεμιστικά στοιχεία, αλλά και γειτονεύει με τα δυτικά Βαλκάνια όπου υπάρχουν εδώ και χρόνια τζιχαντζιστικοί πυρήνες».

⇒ Τι πρέπει να κάνει η Ευρώπη για να βοηθήσει τους πρόσφυγες, προστατεύοντας παράλληλα τον εαυτό της;

«Η Ε.Ε. θα πρέπει να ισορροπήσει σε τεντωμένο σχοινί, λόγω του ότι δεν μπορεί να αναιρέσει τις αξίες και τις αρχές που τη χαρακτηρίζουν, του διαφωτισμού, δεν μπορεί να μη δείξει ανθρωπισμό σε όσους τον χρειάζονται. Από την άλλη, πρέπει να επιβάλει μια νόμιμη μετανάστευση με συγκεκριμένους όρους, η οποία τώρα γίνεται άνευ όρων.

»Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες έρχονται παράνομα στην Ευρώπη –και εδώ ευθύνεται η ίδια η Ευρώπη– επειδή δεν υπάρχει κοινή πολιτική ασύλου. Π.χ. ο Σύρος θα έπρεπε να πάει στη Δαμασκό, στο προξενείο της ευρωπαϊκής χώρας για την οποία ενδιαφέρεται, και να πάρει από εκεί την άδεια ασύλου ή βίζα, και έτσι να ταξιδέψει νόμιμα στη χώρα που επέλεξε. Ενώ τώρα είναι αναγκασμένος να έρχεται από τα τουρκικά παράλια χωρίς χαρτιά και βίζα, παράνομα, πληρώνοντας τους διακινητές, θα καταγραφεί απλώς στην Ελλάδα όπως και στις άλλες ενδιάμεσες χώρες του ταξιδιού του, για να καταλήξει επίσης παράνομα στη χώρα που επιθυμεί, κι εκεί θα υποβάλει αίτημα ασύλου.

»Η Ευρώπη πρέπει να επιβάλει νόμιμη μετανάστευση, με κανόνες και όρους. Αυτό είναι το μέγεθος της υποκρισίας της Ε.Ε., ωθώντας το παιδί που κινδυνεύει στο Χαλέπι να περάσει παράνομα στις χώρες της Ε.Ε., κι αυτό πρέπει να διορθωθεί».

⇒ Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η Τουρκία δεν θα έχει τη δυνατότητα να υλοποιήσει την απειλή της να γεμίσει με πρόσφυγες την Ευρώπη, και ειδικά την Ελλάδα, καθώς είναι πλέον γνωστός στους ίδιους ο εγκλωβισμός τους στη χώρα μας. Έχουν δίκιο;

«Αυτό που ισχυρίζομαι εδώ και πάρα πολύ καιρό είναι ότι η Τουρκία δεν έχει κανένα όφελος να ακυρώσει με δική της ευθύνη τη συμφωνία με την Ε.Ε. Επιπλέον, υπάρχουν αντικίνητρα για εκείνους που θέλουν να περάσουν στη χώρα μας από τα τουρκικά παράλια, λόγω της επαναφοράς της Συνθήκης του Δουβλίνου που ισχύει πλέον και για την Ελλάδα, με αποτέλεσμα οι μετανάστες που περνάνε στην Ευρώπη να επαναπροωθούνται στη χώρα μας, όπου θα παραμείνουν εγκλωβισμένοι. Όχι, η Τουρκία δεν έχει όφελος κανένα. Ωστόσο, από τα 3,5 εκατ. προσφύγων που ζουν στο έδαφός της σε άθλιες συνθήκες, κάποιοι θα επιχειρήσουν να περάσουν στα ελληνικά νησιά. Μπορεί να μην έχουμε τις ροές του 2015, αλλά και 100-200 άτομα να περνούν ημερησίως στα ελληνικά νησιά, απ’ όπου δεν θα μπορούν να φύγουν, καταλαβαίνετε τις συνέπειες. Για την Ευρώπη δεν θα υπάρξει κανένα πρόβλημα, αλλά για την Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου θα δημιουργηθεί τεράστιο πρόβλημα, καθώς αυτή τη στιγμή στα νησιά οι κάτοικοι ζουν πέρα από τα όριά τους».

⇒ Την επόμενη Κυριακή, 16 Απριλίου, οι Τούρκοι πολίτες καλούνται σε δημοψήφισμα για την ανάδειξη υπερεξουσιών στον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, καταργώντας στην ουσία τον ρόλο του πρωθυπουργού. Εάν κερδίσει το δημοψήφισμα, πόσο επικίνδυνος θα γίνει ο ίδιος ειδικά για την Ελλάδα;

«Το να μην επικρατήσει ο Ερντογάν στο δημοψήφισμα, πιθανόν όχι με τα ποσοστά που ο ίδιος θα ήθελε, θα πρόκειται για μια παταγώδη αποτυχία. Η Τουρκία ζει σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Με πλήρη κατάλυση του κράτους και των θεσμών. Έχουμε διώξεις, απολύσεις, ανελέητο κυνηγητό και ίσως εκφοβισμό στους ψηφοφόρους. Αν υπ’ αυτές τις συνθήκες δεν κερδίσει το δημοψήφισμα, αυτό θα αποτελέσει μεγάλη προσωπική ήττα για τον ίδιο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα το βάλει κάτω, αντιθέτως, θα βρει άλλους τρόπους, πιθανότατα με πρόωρες εκλογές.

»Ως προς την Ελλάδα τώρα. Δεν πιστεύω ότι ο Ερντογάν θα αλλάξει τακτική, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα. Κάποιοι λένε ότι εάν κερδίσει –που δεν το πιστεύω– θα μετριάσει την πολιτική του και τη ρητορική του. Δεν το πιστεύω. Θα κινηθεί με τον ίδιο τρόπο, διεκδικητικό, και μετά το δημοψήφισμα, το οποίο δεν είναι το τέλος του δρόμου».  

⇒ Τα σύνορα της Ελλάδας είναι τελικά εν πράγμασι και σύνορα της Ευρώπης;

«Τύποις, είναι σύνορα της Ευρώπης, αλλά στην πραγματικότητα αυτό δεν αποδεικνύεται. Αν μιλάμε για θέμα διμερές ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία, δεν θα πρέπει να αναμένουμε ιδιαίτερη στήριξη από την πλευρά της Ευρώπης πέραν της τυπικής προς τη δική μας μεριά».

⇒ Κύριε Φίλη, ο Γάλλος οικονομολόγος Ζαν Μονέ, ο εμπνευστής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έλεγε πως «οι άνθρωποι δεν δέχονται την αλλαγή παρά μόνο όταν υπάρχει ανάγκη, και δεν βλέπουν την ανάγκη παρά μόνο όταν υπάρχει κρίση». Σήμερα, με κρίση πολλών διαστάσεων, θεωρείτε πως δικαίως αναρωτιόμαστε γιατί τελικά δημιουργήθηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση; Για ένωση των λαών με αλληλεγγύη, δημοκρατία και σεβασμό στα εθνικά κράτη, ή για υφαρπαγή του εθνικού πλούτου με κατεύθυνση την επαναδημιουργία παλαιών φεουδαρχικών καταστάσεων;

«Η Ε.Ε. βρίσκεται σε μια κατάσταση πολυκρίσεων, και αυτό δεν είναι δικός μου ορισμός, είναι ορισμός του κ. Γιούνκερ, του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Μία εκ των επιτακτικότερων αναγκών προς επίλυση είναι η κρίση του προσφυγικού βέβαια, εξ ου και η αναγκαιότητα για μένα να γράψω αυτό το βιβλίο.

»Επίσης, η απάντηση στο ερώτημα για το ποια Ευρώπη έχουμε σήμερα. Έχουμε μια Ευρώπη πολύ λίγης έως και ανύπαρκτης αλληλεγγύης, ή επιλεκτικής αλληλεγγύης πιο σωστά. Έχουμε μια Ευρώπη, αρκετά κράτη μέλη της οποίας απομακρύνονται από τις βασικές αρχές και αξίες τις ευρωπαϊκές όπως τις γνωρίσαμε τα προηγούμενα χρόνια. Έχουμε μια Ευρώπη όπου διάφορα κεκτημένα των λαών έχουν αρχίσει να τίθενται εν αμφιβόλω. Έχουμε μια Ευρώπη που αντιμετωπίζει κρίσεις με μεγάλους και σημαντικούς γείτονες όπως είναι η Ρωσία και η Τουρκία. Έχουμε μια Ευρώπη στην περίμετρο της οποίας εντοπίζουμε ασταθή καθεστώτα, αποτυχημένα κράτη, βλέπε Λιβύη, προσφυγομεταναστευτικές ροές και πολύ έντονα το στοιχείο της τρομοκρατίας και του τρομοκρατικού δικτύου που έχει απλώσει τα πλοκάμια του και μέσα στην Ευρώπη, με τη διαφορά ότι εν αντιθέσει με τη δεκαετία του ’70 και του ’80 τώρα έχουμε τζιχαντζιστική τρομοκρατία.

»Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορεί η Ε.Ε. να αντιμετωπίσει όλους αυτούς τους αρνητικούς παράγοντες συλλογικά. Αντιθέτως, οι τάσεις σήμερα είναι η διαχείριση αυτών των προβλημάτων σε εθνικό επίπεδο. Το θέμα είναι ότι σήμερα οι πολίτες αμφισβητούν τη σκοπιμότητα της δημιουργίας της Ε.Ε., αφού τη βλέπουν να απομακρύνεται από αυτό που ήταν η κινητήρια δύναμη δημιουργίας της, με όλες αυτές τις ανισότητες πλέον που διαβιώνουν. Από την άλλη, δεν πρέπει να ξεχνάμε τα κεκτημένα που πέτυχε η ευρωπαϊκή οικογένεια.

»Όμως αυτήν τη στιγμή τίθεται ένα ζήτημα επιτακτικό σχετικά με την οικονομία, την ασφάλεια, με το αν έχουμε Ευρώπη πολλών ταχυτήτων. Μα έχουμε Ευρώπη πολλών ταχυτήτων. Και μου κάνει εντύπωση που πέφτουμε από τα σύννεφα όταν μιλάμε για αυτό. Όταν υπάρχουν συγκεκριμένα κράτη-μέλη στη συνθήκη Σέγκεν, όταν υπάρχουν συγκεκριμένα κράτη-μέλη (19) στην Ευρωζώνη, όταν υπάρχουν συγκεκριμένα κράτη-μέλη που είναι σε δομές ασφάλειας, και δεν είναι και οι 27 πλέον, 28 προηγουμένως. Γιατί λοιπόν μας κάνει εντύπωση ο όρος “Ευρώπη πολλών ταχυτήτων”.

»Το ερώτημα εδώ θα πρέπει να είναι αν η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων είναι Ευρώπη σύγκλισης των ισχυρών εις βάρος των πιο αδύναμων κρατών-μελών. Ή εάν οποιαδήποτε χώρα ακόμη και της περιφέρειας θα έχει τη δυνατότητα στον πυρήνα των αποφάσεων. Κάτι το οποίο δύσκολα διαφαίνεται».

⇒ Υπάρχει ελπίδα να αλλάξει αυτό; Και, αν ναι, με ποιον τρόπο;

«Εάν η Ε.Ε. δεν συνέλθει γρήγορα και δεν αντιμετωπίσει εγκαίρως και με αποτελεσματικότητα τα προβλήματα που υπάρχουν, εάν δεν επανέλθουν πρόσωπα με τα χαρακτηριστικά μεγάλων ηγετών, που δεν υπάρχουν πλέον, εάν εν ολίγοις η Ε.Ε. δεν αλλάξει ρότα, θα δούμε μια περιχαράκωση σε εθνικό πεδίο-σύνορα. Αυτό ενδέχεται να μετεξελιχθεί σε έναν σταδιακό κατακερματισμό της Ε.Ε., τουλάχιστον όπως τη γνωρίζουμε μέχρι σήμερα».

O Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι Διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων και επικεφαλής του Τομέα Ρωσίας-Ευρασίας & ΝΑ Ευρώπης του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων. Εξελέγη Ανώτερο Συνεργαζόμενο Μέλος (SAM) στο St. Antony’s College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (2007-2009), και διετέλεσε ερευνητής στο Κέντρο Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (SEESOX) του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (2008-2010).

Διδάσκει σε μεταπτυχιακά προγράμματα, στη Σχολή Διοίκησης Επιτελών Πολεμικού Ναυτικού και στο πρόγραμμα της Σχολής Εθνικής Άμυνας. Είναι μέλος του Ελληνοτουρκικού Forum και Αντεπιστέλλον Μέλος του Ινστιτούτου Ενέργειας Νοτιοανατολικής Ευρώπης.