Αποχαιρέτα το διαδίκτυο (και την ενημέρωση) που ξε-φεύγει…

Την Τρίτη 26 Μαρτίου 2019 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε υπέρ μια Οδηγίας που, αν υπερψηφιστεί και από το Συμβούλιο, θα αλλάξει το διαδίκτυο όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Αφορά τη μεταρρύθμιση του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ε.Ε.,  για την οποία λίγες επεξηγήσεις δόθηκαν παραδόξως τις προηγούμενες ημέρες. Δεν είναι, όμως, λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι όπως ο εμβληματικός «Αντώνιος» του Κωνσταντίνου Καβάφη καλείται να αποχαιρετίσει αλληγορικά την Αλεξάνδρεια που χάνει, έτσι και οι σημερινοί χρήστες θα οδηγηθούν στον αποχαιρετισμό του ελεύθερου διαδικτύου και κυρίως της ενημέρωσης.

Πριν φτάσουμε στα συμπεράσματα, η «Α» απευθύνθηκε σε μία ειδικό, την κα Αιμιλία Γιβροπούλου, νομική σύμβουλο σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, προσπαθώντας να ξεδιαλύνει το νέο τοπίο που προκαλείται από την πρόσφατη ψήφιση της επίμαχης οδηγίας, ξεκινώντας από τη διαδικασία που μας έφερε εδώ και «ψηλαφώντας» στις αμφιλεγόμενες διατάξεις του κειμένου που προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση και έντονες αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε δύο αντιμαχόμενες πλευρές, τους χρήστες και τη βιομηχανία, συμπεριλαμβανομένων των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης των δικαιωμάτων των δημιουργών.

Γράφει η Αιμιλία Γιβροπούλου(*) / Επιμέλεια: Νίκος Τσαγκατάκης

Τον Σεπτέμβρη του 2016 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε την πρότασή της σχετικά με τη μεταρρύθμιση του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο εκσυγχρονισμός τού εν λόγω δικαίου είχε αναγνωριστεί αναγκαίος από καιρό. Η πρόταση, όμως, που ανακοινώθηκε απέτυχε να εξυπηρετήσει τον σκοπό της για δύο πολύ σημαντικούς λόγους:

α) Κατά πρώτον, η Επιτροπή πρότεινε μια Οδηγία –ένα νομοθετικό δηλαδή όργανο το οποίο δίνει οδηγίες στα κράτη μέλη σχετικά με το πώς θα πρέπει να αναθεωρήσουν τη νομοθεσία τους– και όχι έναν Κανονισμό που θέτει σαφές νομοθετικό περιεχόμενο, το οποίο όλα τα κράτη μέλη οφείλουν να υιοθετήσουν ομοιόμορφα.

β) Η πρόταση Οδηγίας περιέχει ρυθμίσεις που αγγίζουν ΠΟΛΛΟΥΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΥΣ τομείς που τους απασχολούν ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Έτσι, για παράδειγμα, το κείμενο περιέχει ορισμένες ρυθμίσεις που αφορούν εξαιρέσεις του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας για λόγους «εξόρυξης» κειμένου και δεδομένων, για εκπαιδευτικούς οργανισμούς, για τη συντήρηση υλικού πολιτισμικής κληρονομιάς και άλλα. Τα πιο επίμαχα και αμφιλεγόμενα άρθρα όμως ήταν τα Άρθρα 11 και 13 της πρότασης – νυν Άρθρα 15 και 17 του τελικού κειμένου.

Στα επιμέρους τώρα, το Άρθρο 11 –νυν Άρθρο 15– αφορά ένα συγγενικό δικαίωμα για τους εκδότες ειδησεογραφικού περιεχομένου. Βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας, οι εκδότες έχουν ήδη δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, αρκεί το έργο τους να πληροί την προϋπόθεση της «πρωτοτυπίας» του δημιουργού που προβλέπει ο νόμος. Το καινούργιο αυτό συγγενικό δικαίωμα τους δίνει ένα κατά τεκμήριο πνευματικό δικαίωμα, το οποίο δεν θα χρειάζεται να πληροί την εν λόγω προϋπόθεση.

Γιατί όμως αυτό το άρθρο προκαλεί τόση πολλή σύγχυση;

>>Αρχικά, το δικαίωμα αυτό απευθύνεται στους εκδότες, και όχι στους δημοσιογράφους, που σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση της πρότασης ήταν και ο άμεσος ωφελούμενος της πρότασης. Στο κείμενο υπάρχει μια πρόβλεψη για την εύλογη ανταμοιβή των δημοσιογράφων από τους εκδότες, η οποία θα είναι σύμφωνη με τα κέρδη τους από την εν λόγω ρύθμιση. Αυτό όμως είναι κάτι υποκειμενικό, που σημαίνει ότι θα είναι στη διακριτική ευχέρεια του εκάστοτε εκδότη να ορίσει το επιπλέον αυτό ποσό της «εύλογης» αμοιβής.

>>Επιπρόσθετα, το δικαίωμα αυτό είναι τόσο ευρύ που επεκτείνεται πέρα από το κείμενο του εκάστοτε ειδησεογραφικού άρθρου. Από τη ρύθμιση επηρεάζονται και μικρά αποσπάσματα αλλά και οι υπερσύνδεσμοι που περιέχουν μέρος του κυρίως κειμένου. Για τον λόγο αυτό, εισήχθη μια εξαίρεση από το δικαίωμα για μεμονωμένες λέξεις και μικρά αποσπάσματα. Η εξαίρεση όμως αυτή είναι ακόμη ασαφής και δεν είναι ξεκάθαρο τι προστατεύει.

>>Επίσης, οι μεγάλοι εκδότες, δηλαδή όσοι είναι πιο ισχυροί στη συγκεκριμένη αγορά, θα αποκτήσουν δυσανάλογη δύναμη στις διαπραγματεύσεις με τις πλατφόρμες. Ως αποτέλεσμα, η διάδοση των ειδήσεων και γεγονότων θα μπορεί να δημοσιευθεί μόνο αν η εκάστοτε πλατφόρμα αγόρασε την άδεια του εκάστοτε εκδότη.

Οι «λευκές»/δωρεάν άδειες

Αυτό μας φέρνει σε ένα άλλο πρόβλημα. Οι πλατφόρμες δεν είναι υποχρεωμένες να αγοράσουν την άδεια κανενός. Επομένως, όπως είδαμε να συμβαίνει ήδη στη Γερμανία και την Ισπανία παλαιότερα, οι ισχυρές πλατφόρμες όχι μόνο δεν θα πληγούν από τη νομοθεσία αυτή. Αντιθέτως, η δύναμή τους να δώσουν ορατότητα και αναγνωσιμότητα στον εκάστοτε εκδότη είναι τόσο μεγάλη που θα καταφέρουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο να αποκτήσουν «λευκές», δηλαδή δωρεάν άδειες, όπως συνέβη στη Γερμανία με τη Google.

Κατά συνέπεια, μικροί εκδότες δεν θα καταφέρουν να φτάσουν με την ίδια δύναμη στις διαπραγματεύσεις με τις μεγάλες πλατφόρμες, με κίνδυνο τη σημαντική μείωση της ορατότητάς τους στο διαδίκτυο, και οι μικρές πλατφόρμες δεν θα έχουν τους αναγκαίους πόρους να αγοράσουν άδειες από όλους τους εκδότες, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά η οποιαδήποτε δύναμή τους στην εν λόγω αγορά.

Τέλος, η ρύθμιση αυτή αγγίζει όλους εμάς, τους χρήστες του διαδικτύου και το θεμελιώδες δικαίωμά μας στην πρόσβαση στην πληροφορία, μιας και η πρόσβαση αυτή θα εξαρτάται από τη συμφωνία των μερών σε προγενέστερο της δημοσίευσης επίπεδο.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑ, Ο,ΤΙ ΑΝΕΒΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΘΑ ΠΕΡΝΑΕΙ ΑΠΟ ΦΙΛΤΡΑ ΠΡΙΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΕΙ. ΑΠΟ ΤΑ ΦΙΛΤΡΑ ΑΥΤΑ ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΣΥΜΦΩΝΟ ΜΕ ΤΟN ΝΟΜΟ, ΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΓΟΡΙΘΜΟΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΕΞΕΛΙΓΜΕΝΟΙ ΩΣΤΕ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΟΥΝ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΝΟΜΙΜΟ ΚΑΙ ΤΙ ΠΑΡΑΝΟΜΟ ΣΤΗΝ ΕΚΑΣΤΟΤΕ ΧΩΡΑ

Το αμφιλεγόμενο Άρθρο 13 (νυν Άρθρο 17)

Σκοπός τής εν λόγω ρύθμισης είναι η προληπτική προστασία του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας από τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Μέχρι σήμερα, γνωρίζοντας τον ανεξέλεγκτο όγκο πληροφοριών που ανεβαίνουν στο διαδίκτυο, οι πλατφόρμες δεν είχαν ευθύνη για το περιεχόμενο που ανέβαινε σε αυτές, εκτός αν γνώριζαν για το αμφιλεγόμενο περιεχόμενο και δεν ενεργούσαν άμεσα για την αντιμετώπισή του. Επίσης, βάσει ισχύουσας νομοθεσίας, οι διαδικτυακές πλατφόρμες απαγορεύεται να ελέγχουν με τρόπο γενικό την κίνηση που υπάρχει σε αυτές.

Το Άρθρο 13 –νυν 17– αρχικά υποχρεώνει όλες τις πλατφόρμες που φιλοξενούν περιεχόμενο να λάβουν άδειες που θα τους επιτρέπουν την αναφόρτωση υλικού. Προκειμένου να είναι εξασφαλισμένες, οι άδειες αυτές θα πρέπει να είναι πολλές προκειμένου να μπορέσουν να καλύψουν οποιοδήποτε έργο από οποιοδήποτε μέρος της γης κι αν προέρχεται. Αυτό μπορεί να αφορά μουσική, βίντεο, εικόνα, φωτογραφία, κείμενο, κώδικα και άλλα πολλά.

Επιπλέον, ζητάει από τις πλατφόρμες να εξασφαλίσουν την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε παραβίαση. Σε περίπτωση παραβίασης, οι πλατφόρμες θα είναι καθ’ όλα υπεύθυνες. Οι υπέρμετρες αυτές ευθύνες δεν μπορούν παρά να ωθήσουν τις πλατφόρμες στην υιοθέτηση «τεχνολογικών μέσων», δηλαδή φίλτρων που θα ελέγχουν συνεχώς και με τρόπο γενικό κάθε τι που θα ανεβαίνει σε αυτές.

Τα φίλτρα αυτά μπορεί να μην περιέχονται στο κείμενο του νόμου με τόση ξεκάθαρη ορολογία, η υιοθέτησή τους όμως θα είναι αναγκαία προκειμένου να αποφύγουν υψηλά πρόστιμα και άλλες συνέπειες. Μάλιστα, ο υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας ήδη ανακοίνωσε ότι η Γαλλία θα προβεί στην άμεση ενσωμάτωση της Οδηγίας στη νομοθεσία και ζήτησε από τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης καθώς επίσης και από τις διαδικτυακές πλατφόρμες να υιοθετήσουν τέτοια «τεχνολογικά μέσα». Παρόμοιες δηλώσεις έκανε και ο Γερμανός επίτροπος Oettinger.

Μεγαλύτερη δύναμη στις ήδη ισχυρές πλατφόρμες

Για ακόμη μια φορά, το εν λόγω Άρθρο δίνει μεγαλύτερη δύναμη στις ήδη ισχυρές πλατφόρμες, μιας και αυτές θα είναι οι μόνες που θα μπορέσουν να ανταποκριθούν οικονομικά στις καινούργιες τους υποχρεώσεις. Η Google μάλιστα έχει ήδη σε εφαρμογή την τεχνολογία της ContentID, βάσει των όρων χρήσης της.

Μάλιστα, μιας και βρίσκεται ήδη ένα βήμα μπροστά, τόσο η Google όσο και άλλες εταιρείες που δημιουργούν τέτοιες τεχνολογίες αναγνώρισης περιεχομένου, θα κερδίσουν κάτι εξτρά με την πώληση των μηχανισμών αυτών στις μικρότερες πλατφόρμες. Τέτοιες εταιρείες στην Ευρώπη έχουν μόνο η Γαλλία και η Σουηδία προς το παρόν.

Κατά συνέπεια, οι μικρές πλατφόρμες θα παραγκωνιστούν για μια ακόμα φορά, μιας και δεν θα έχουν το απαραίτητο εργατικό δυναμικό και οικονομικό υπόβαθρο είτε να υιοθετήσουν τα εν λόγω φίλτρα ή να ανταποκριθούν σε οποιαδήποτε δικαστική διαδικασία χρειαστεί να ακολουθήσουν για το παραμικρό.

Φίλτρα σε ό,τι είναι προς δημοσίευση

Τέλος, αλλά και το πιο σημαντικό είναι ότι για ακόμη μια φορά ο χρήστης, δηλαδή όλοι εμείς θα αντιμετωπίσουμε τις δυσανάλογες συνέπειες της νομοθεσίας. Από την εφαρμογή της νομοθεσίας και μετά, ό,τι ανεβάζουμε στο διαδίκτυο θα περνάει από φίλτρα πριν δημοσιευθεί. Από τα φίλτρα αυτά κινδυνεύει και το περιεχόμενο που είναι σύμφωνο με τον νόμο, μιας και οι αλγόριθμοι δεν είναι τόσο εξελιγμένοι ώστε να καταλάβουν τι είναι νόμιμο και τι παράνομο στην εκάστοτε χώρα.

Έτσι, περιεχόμενο που ανήκει στις κατηγορίες παραδείγματος χάριν της παρωδίας, πολιτικού λόγου, κριτικής ή ακόμα και περιστασιακής αναπαραγωγής που είναι νόμιμες εξαιρέσεις στο δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας και αναπόσπαστο κομμάτι της ελευθερίας της έκφρασης, κινδυνεύουν να φιλτραριστούν και να μπλοκαριστούν από τα τεχνολογικά μέσα. Στην περίπτωση αυτή, οι χρήστες θα έχουν τη δυνατότητα να προσβάλουν την απόφαση αυτή του αλγορίθμου, αλλά ο μόνος κριτής περί έννομου και παράνομου περιεχομένου στην περίπτωση αυτή θα είναι η εκάστοτε πλατφόρμα και όχι κάποια ανεξάρτητη δικαστική αρχή.

Αντιλαμβανόμαστε επομένως ότι οι ανωτέρω ρυθμίσεις αποτελούν μεγάλο κίνδυνο για θεμελιώδη και συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματά μας. Η ελευθερία της έκφρασης, της πρόσβασης στην πληροφορία αλλά ακόμα και το δικαίωμα του απορρήτου θα θυσιαστούν με πανηγυρικό τρόπο στον βωμό του κέρδους των βιομηχανιών, των ίδιων των βιομηχανιών που εκμεταλλεύονται τους δημιουργούς τόσα χρόνια μέσα από τις άνισες και άδικες συμφωνίες που υπογράφουν μαζί τους. Για ακόμη μια φορά, η διακριτική ευχέρεια δίκαιου διαμοιρασμού των κερδών θα δοθεί τα χέρια λίγων και ισχυρών.

(*) WHO IS WHO 

Η κα Αιμιλία Γιβροπούλου είναι δικηγόρος με μεταπτυχιακές σπουδές στο δίκαιο και την πολιτική του διαδικτύου. Εργάζεται ως νομική σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής Πολιτικής στην Κοινοβουλευτική Ομάδα Greens/EFA, ενώ στο παρελθόν έχει εργαστεί στον μη-κυβερνητικό οργανισμό European Digital Rights (EDRi) και ως σύμβουλος πολιτικής στον τομέα του διαδικτύου.