Τα 7 γνωστά… άγνωστα έθιμα του ελληνικού Πάσχα

Ο θυσιαστικός Θάνατος και η Ανάσταση του Θεανθρώπου εορτάζονται με ιδιαίτερη κατάνυξη και μεγαλοπρέπεια σε κάθε γωνία της χώρας, με τους πιστούς να επιστρέφουν στους τόπους καταγωγής τους και με αφορμή τη λαμπρότερη γιορτή της Χριστιανοσύνης να αναβιώνουν ήθη και έθιμα αιώνων.

Επιμέλεια: Νίκος Τσαγκατάκης

Ακόμη κι αν κάποιος δεν έχει τύχει να τα δει από κοντά ως πασχαλινός ταξιδιώτης, δεν γίνεται να μην έχει ακούσει για το σαματατζίδικο Κερκυραϊκό Πάσχα με τους «Μπότηδες», για τον ρουκετοπόλεμο στον Βροντάδο της Χίου ή για την… υδρόβια –καθώς γίνεται μέσα στη θάλασσα– περιφορά του Επιταφίου στα Καμίνια της Ύδρας. Ωστόσο, το ελληνικό Πάσχα γιορτάζεται με εξίσου πρωτότυπο τρόπο και σε περιοχές που συνήθως δεν φιγουράρουν ως top επιλογές σε ταξιδιωτικούς οδηγούς. Σε πάντα Αναστάσιμο κλίμα, λοιπόν, αλλά ξεφεύγοντας από τα τετριμμένα, η «Α» διάλεξε 7 «γνωστά – άγνωστα» πασχαλινά έθιμα και σας τα παρουσιάζει. Χριστός Ανέστη…

 

1] Η μεσημεριανή Ανάσταση στην Πάτμο

Στο νησί της Αποκάλυψης ή αλλιώς στην «Ιερουσαλήμ του Αιγαίου», όπως διεθνώς αποκαλείται η Πάτμος, η Ανάσταση δεν γίνεται μόνο τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου αλλά υπάρχει και… συνέχεια! Την Κυριακή του Πάσχα στις 3 το απόγευμα, στο Μοναστήρι της Πάτμου γίνεται η Δεύτερη Ανάσταση, κατά τη διάρκεια της οποίας το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο διαβάζεται σε 7 γλώσσες –αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ρωσικά, σέρβικα, αλλά και ομηρικά αρχαία ελληνικά–, ενώ ο ηγούμενος μοιράζει στους πιστούς κόκκινα αυγά.

 

2] Τα τουφέκια της Σάμου

Εδώ και περίπου μία εκατονταετία και με ρίζες από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, στον Μαραθόκαμπο Σάμου αναβιώνει κάθε χρόνο την Κυριακή του Πάσχα το έθιμο των τουφεκιών. Οι προετοιμασίες για τη μεγάλη ημέρα διαρκούν μήνες, καθώς κατασκευάζεται μεγάλος αριθμός εκτοξευτήρων-τουφεκιών, από 1.600 έως και 2.000 από κάθε ενορία. Οι εκτοξευτήρες τοποθετούνται στο χώμα και την Κυριακή του Πάσχα, μετά τη μεσημεριανή περιφορά των Αναστάσεων, όλες οι ενορίες δίνουν ραντεβού σε προκαθορισμένο σημείο και κάθε μια ξεκινά τα «μπουμπουνητά». Νικήτρια ενορία θα αναδειχθεί αυτή που θα παρουσιάσει το πιο φασαριόζικο θέαμα. Όταν τελειώσουν οι «τουφεκιές», όλοι μαζί γιορτάζουν με αυγά, κουλούρια και παραδοσιακό σαμιώτικο κρασί.

 

3] Το Μπόουλινγκ της Λαμπρής στη Σχοινούσα

Παραμένουμε στο Αιγαίο, αλλά σε ένα πολύ μικρότερο νησί, τη Σχοινούσα, όπου την Κυριακή του Πάσχα οι νησιώτες μαζεύονται στην κεντρική πλατεία και παίζουν μπίλιους! Οι «μπίλιοι» είναι μία παραλλαγή του γνωστού παιχνιδιού μπόουλινγκ, όπου αντί για κορίνες «στήνονται» 9 ξύλινοι στύλοι που έχουν μορφή μπουκαλιού με τον έναν από τους στύλους να έχει περίπου το μισό μέγεθος από τους υπόλοιπους.

 

4] Η γαμήλια κούνια της Κύθνου

Με μνημόσυνα αλλά και… παντρολογήματα κάνουν Πασχαλιά στην Κύθνο. Η αρχή είναι πένθιμη, καθώς το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου τηρείται το έθιμο του «συχώριου». Σύμφωνα με αυτό όσοι έχουν πεθαμένους συγγενείς πηγαίνουν στην εκκλησία ψητά, κρασί και ψωμί, τα οποία αφού «διαβαστούν» από τον ιερέα προσφέρονται στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού. Η επομένη είναι μέρα χαράς και όχι μόνο για την Ανάσταση του Κυρίου, αλλά και εξαιτίας ενός εντυπωσιακού εθίμου που φέρεται να έλκει την καταγωγή του από την Αρχαία Αθήνα. Ο λόγος για την «Κούνια», μια πραγματική κούνια που στήνεται την Κυριακή του Πάσχα στην πλατεία του νησιού και στην οποία «επιβιβάζονται» αγόρια και κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές. Αυτός ή αυτή που θα κουνήσει κάποιον, δεσμεύεται ενώπιον Θεού και ανθρώπων για γάμο!

 

 

5] Ο Ζαφείρης που νεκρανασταίνεται στην Ήπειρο

Στην ηπειρωτική Ελλάδα, τώρα, την παράσταση στα έθιμα κλέβει ο «Ζαφείρης». Το όνομα δεν είναι σταθερό και μπορεί ανάλογα με την περιοχή της Ηπείρου ή και της Μακεδονίας όπου απαντάται να τιτλοφορείται ως «Μαγιόπουλο» ή ως «Φουσκοδέντρι».

Επί της ουσίας το έθιμο είναι παραφθορά ενός παλιού παιδικού παιχνιδιού και δεν είναι αποκλειστικά πασχαλινό, καθώς εκτός από την Κυριακή του Πάσχα τηρείται σε όλη τη διάρκεια της άνοιξης. Επί του… διαδικαστικού, ένα παιδί με παραδοσιακή φορεσιά υποδύεται τον ρόλο του «Ζαφείρη», παριστάνοντας τον νεκρό. Τα υπόλοιπα παιδιά μαζεύουν λουλούδια και φύλλα για να στολίσουν τον «νεκρό», μοιρολογώντας τον και κρατώντας στα χέρια τους καλάμια αντί για λαμπάδες. Στο τέλος του μοιρολογιού, όλα τα παιδιά μαζί φωνάζουν «Σήκω Ζαφείρη» και ο «νεκρός» ανασταίνεται και κυνηγά τους ζωντανούς φωνάζοντας και γελώντας. Όποιον πιάσει ο «Ζαφείρης» θα είναι ο «νεκρός» της επόμενης χρονιάς ή του επόμενου γύρου.

 

6] Τα «Δάκρυα της Παναγιάς» στην Άμφισσα

Ένα ιδιαίτερο ως προς τον συμβολισμό του έθιμο της Ρούμελης που ονομάζεται τα «Δάκρυα της Παναγιάς» αναβιώνει κάθε Πάσχα στην Άμφισσα. Το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής σχεδόν όλοι οι κάτοικοι της πόλης κάθονται σε καφενεία και εστιατόρια για να φάνε Σαρακοστιανά που είναι μαγειρεμένα χωρίς λάδι. Οι… μεζεδομαχίες συνοδεύονται όχι από κρασί (σ.σ. θεωρείται το αίμα του Χριστού), αλλά από μεγάλες ποσότητες τσίπουρου και ούζου, που είναι τα «Δάκρυα της Παναγίας».

 

7] Το τραγούδι της Ρωμάνας στην Αρκίτσα

Η ρουμελιώτικη Λαμπρή στην Αρκίτσα Φθιώτιδας φτάνει στο αποκορύφωμά της τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα, όπου γυναίκες φορούν τις τοπικές ενδυμασίες και τραγουδούν το «τραγούδι της Ρωμάνας». Με το τραγούδι τους συγκεντρώνουν χρήματα και υλικά για να φτιάξουν παραδοσιακές πίτες, τις οποίες προσφέρουν το ίδιο απόγευμα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, υπό τους ήχους παραδοσιακής μουσικής.

 

8] Οι αυγομαχίες στην Κερκίνη

Στην Καστανούσα Κερκίνης αναβιώνει την Κυριακή του Πάσχα το ποντιακό έθιμο «αυγομαχίες». Βασικός κανόνας του εθίμου είναι να τσουγκρίζονται μόνο αυγά που προέρχονται από κότες, ενώ συνολικά το τελετουργικό συμβολίζει την Ανάσταση του Ιησού και τη σύγκρουση του καλού με το κακό.

 

Όλου του κόσμου οι πασχαλιές…

Μπορεί το Πάσχα στην Ελλάδα να είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον παραδοσιακό οβελία, στις γειτονιές του Κόσμου, όμως, το Πάσχα τρέχουν κουνέλια, «πετάνε» μάγισσες και ξετρυπώνονται σοκολατένια αυγά! Έχουμε και λέμε:

1] Ιταλία – Ισπανία: Σε αυτές τις μεσογειακές χώρες ο θρησκευτικός χαρακτήρας είναι ο εντονότερος σε όλη την κεντρική Ευρώπη, τη Μεγάλη Εβδομάδα ακολουθείται ευλαβικά η νηστεία και γίνονται λιτανείες ομοιωμάτων του Εσταυρωμένου ή της Παναγίας. Ειδικά στην Καθολική Ισπανία οι «cofradias» (Αδελφότητες) διοργανώνουν λιτανείες σε κάθε ενορία συγκεντρώνοντας χιλιάδες πιστών που τις ακολουθούν με κατάνυξη, ενώ στην επίσης Καθολική Ιταλία συνηθίζεται τα ξημερώματα της Μεγάλης Παρασκευής οι γυναίκες να πηγαίνουν στην εκκλησία γονατιστές καθ’ όλη τη διαδρομή τους προς αυτήν προσευχόμενες.

2] Αγγλία – Γαλλία – Γερμανία: Εδώ η γιορτή του Πάσχα έχει λιγότερο θρησκευτικό άρωμα και μοιάζει περισσότερο με παγανιστικό εορτασμό της άνοιξης, καθώς δεσπόζει ο Λαγός του Πάσχα (σύμβολο γονιμότητας) που φέρνει στα παιδιά σοκολατένια αυγά. Σύμφωνα με την Καθολική παράδοση, τη Μ. Πέμπτη φεύγουν οι καμπάνες από το Βατικανό και επιστρέφοντας την Κυριακή του Πάσχα σκορπίζουν στα σπίτια πασχαλινά αυγά. Το κυνηγητό των κρυμμένων αυγών ξεκινά το πρωί της Κυριακής του Πάσχα και κορυφώνεται στο μεσημεριανό τραπέζι, όπου παραδοσιακά σερβίρεται κρέας (στη Γαλλία σερβίρεται και ως πρωινό) για το «Πάσχα της σάρκας», όπως λεγόταν κατά τον Μεσαίωνα. Και στις τρεις αυτές χώρες η Μ. Παρασκευή εορτάζεται με μεγάλη κατάνυξη στις εκκλησίες, ενώ παλαιότερη παράδοση στην Αγγλία επέτασσε να παρελαύνουν μετά τη λειτουργία οι γυναίκες φορώντας ειδικά καπέλα, τα πασχαλινά «μπονέ», και το καλύτερο κέρδιζε έπαθλο.

3] Σκανδιναβικές Χώρες – Τσεχία – Σλοβακία: Επίσης λιγότερο θρησκευτικός ο χαρακτήρας στις Βόρειες χώρες, καθώς και πάλι δεσπόζει η αναγέννηση της φύσης με τον περίφημο Λαγό να κυριαρχεί σε μεταμφιέσεις την Κυριακή των Βαΐων στη Φινλανδία, όπου τα παιδιά ντυμένα πασχαλινοί Λαγοί ή Γάτες στολίζουν ανθισμένα κλαδιά με πολύχρωμα χαρτιά και τα προσφέρουν σε συγγενείς ή γείτονες απαγγέλλοντας το παραδοσιακό ποίημα που εύχεται «Ευτυχία» για να πάρουν ως αντάλλαγμα γλυκά. Με στολισμένα κλαδιά ιτιάς (virpovitsa) αγγίζει ως χαιρετισμό ο ένας τον άλλο για καλή τύχη, ενώ τα παιδιά ντυμένα ως μάγισσες τριγυρίζουν δίνοντας ευχές για να πάρουν γλυκά. Το έθιμο της πασχαλινής μάγισσας που πετά μεταξύ Μ. Παρασκευής και Κυριακής του Πάσχα είναι από τα παλαιότερα και ο κόσμος ανάβει φωτιές για να τις ξορκίσει. Στη Δανία συνηθίζεται το κυνήγι των κρυμμένων πασχαλινών αυγών, ενώ στην Τσεχία και στη Σλοβακία τη Δευτέρα του Πάσχα, οι άνδρες «δέρνουν» τις γυναίκες με στολισμένα κλαδιά ιτιάς, για να τους μεταφέρουν τη γονιμότητα του δέντρου!

4] Λατινική Αμερική – Μεξικό: Στη Λατινική Αμερική συναντάμε ξανά έντονο θρησκευτικό συναίσθημα, με λιτανείες ομοιωμάτων του Σταυρού που ακολουθούν ξυπόλητοι οι πιστοί, και κατανυκτικό κλίμα στις λειτουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας. Αυτό όμως που είναι ίδιο με το δικό μας έθιμο είναι το «κάψιμο του Ιούδα», και μάλιστα στο Μεξικό το Μ. Σάββατο τον ανατινάζουν κυριολεκτικά, αφού γεμίζουν το ομοίωμά του με πυροτεχνήματα που αρκετές φορές έχουν τραυματίσει τους θεατές. Τη δεκαετία του ’60 το έθιμο απαγορεύτηκε με νόμο, όταν μεγάλος αριθμός ατόμων έχασε τη ζωή του, ωστόσο στην περιφέρεια της χώρας είναι ακόμα ζωντανό και εμπλουτίζεται κάθε χρονιά με ομοιώματα πολιτικών που με το «κάψιμο» τιμωρούνται από τον λαό.

5] Ασία – Ινδονησία – Φιλιππίνες – Ινδία: Παρ’ ότι στις χώρες αυτές το χριστιανικό στοιχείο είναι συντριπτικά μικρότερο στους πληθυσμούς, το θρησκευτικό συναίσθημα εκφράζεται έντονα κατά την περίοδο των εορτών. Σε όλη την Ασία οι Φιλιππίνες είναι το μόνο Καθολικό έθνος και το έθιμο του αυτομαστιγώματος κάνει κάθε φορά τον γύρο των ειδήσεων, συμβολίζοντας το «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση» στη Σταύρωση του Χριστού. Συναντάται επίσης και η ρεαλιστική αναπαράσταση της Σταύρωσης, όπου οι πιστοί φορούν στεφάνια από αγκάθια και καρφώνονται επί του Σταυρού, επιχειρώντας με τον τρόπο αυτό να βιώσουν τον πόνο που θα τους φέρει πιο κοντά στον Χριστό. Οι ελάχιστοι Χριστιανοί στις Ινδίες και το Πακιστάν συνηθίζουν να παρακολουθούν την Αναστάσιμη λειτουργία, με τα κορίτσια να έχουν βαμμένα τα χέρια τους με χέννα, ενώ στην Ινδονησία στολίζονται τα δέντρα έξω από τους ναούς με αυγά και την Κυριακή του Πάσχα οι πιστοί μεταφέρουν ένα τεράστιο αυγό προς τον Ινδονήσιο Πρόεδρο.