Νύχτα άγια, πολυτραγουδισμένη και ολίγον… fake

Η «Άγια Νύχτα» είναι ίσως το πιο πολυμεταφρασμένο χριστουγεννιάτικο τραγούδι του κόσμου, με την πρωτόλεια γερμανική βερσιόν του να έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 300 γλώσσες και διαλέκτους. Όχι, φυσικά, τόσες πολλές, αλλά σίγουρα εξαιρετικά… νόστιμες είναι και οι ιστορίες που συνοδεύουν τη «γέννηση» της εμβληματικής ωδής που ψάλλεται κάθε χρόνο τέτοια εποχή σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου.

Του Νίκου Τσαγκατάκη

Αν ίσχυαν τον 19o αιώνα οι σύγχρονοι όροι της παγκόσμιας μουσικής βιομηχανίας, το «Silent Night» ή «Stille Nacht» στα γερμανικά θα είχε γκρεμίσει τα hit parade και οι συντελεστές του τραγουδιού, με πρώτο τον στιχουργό του, Γιόζεφ Μορ, θα είχαν γίνει ζάμπλουτοι. Δυστυχώς για τους ίδιους, το 1816 δεν υπήρχε το ανάλογο… μάρκετινγκ. Ίσως γι’ αυτό ο νεαρός εφημέριος που ιερουργούσε στο εκκλησάκι ενός μικρού χωριού στο Σάλτσμπουργκ της Αυστρίας, ονόματι Όμπερντορφ, σκάρωσε το έξι στροφών ποίημά του, κι όπως κάθε «άγουρος» καλλιτέχνης το άκουσε να τραγουδιέται στην ίδια εκκλησία δύο χρόνια μετά –το 1818– και να κάνει διεθνή καριέρα μια 25ετία αργότερα.

Όσα ξέρουμε στις μέρες μας για τον παραπάνω ετεροχρονισμό στη σύνθεση και τη φωνητική απόδοση της «Άγιας Νύχτας» τα μάθαμε στα μέσα της δεκαετίας του ’90, όταν και ανακαλύφθηκε ένα χειρόγραφο με την υπογραφή του εφημέριου Μορ και σήμερα φυλάσσεται στο Carolino Augusteum Museum του Σάλτσμπουργκ. Σύμφωνα με τη διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια Wikipedia, οι ιστορικοί χρονολογούν το χειρόγραφο στα 1820, με την ημερομηνία συγγραφής των στίχων τού «Stille Nacht» να είναι «μαρκαρισμένη» στην αριστερή πλευρά του. Στην πάνω δεξιά γωνία του ίδιου χειρογράφου διακρίνεται η ένδειξη «Melodie von Fr. Xav. Gruber» που παραπέμπει στον συνθέτη της μελωδίας, Φραντζ Ξαβιέρ Γκρούμπερ.

Έτσι έγινε επιτυχία 

Ένας… χωρισμός και μία σειρά τυχαίων αλληλουχιών ήταν οι αιτίες η «Άγια Νύχτα» να ξεπεράσει τα αυστριακά σύνορα και να γνωρίσει παγκόσμια δημοφιλία. Ο χωρισμός ήταν γεωγραφικός και αφορά το γεγονός ότι ο στιχοπλόκος Μπορς και ο συνθέτης Γκρούμπεργκ μετοίκησαν σε διαφορετικούς τόπους ο ένας από τον άλλον. Αποτέλεσμα; Η πρώτη εκτέλεση του 1818 είχε πλέον γίνει ανάμνηση, ώσπου ήρθε το σωτήριο έτος 1825. Η εκκλησία του Όμπερντορφ είχε πια νέο εφημέριο, ο οποίος διαπιστώνοντας ότι το εκκλησιαστικό όργανο του ναού έχριζε επισκευής απευθύνθηκε στον Καρλ Μάουράχερ, έναν Τιρολέζο επιδέξιο κατασκευαστή οργάνων της εποχής. Κατά τη διάρκεια των εργασιών του ο Μάουράχερ βρήκε στο πίσω μέρος του οργάνου ένα αντίγραφο της «Άγιας Νύχτας», το οποίο στη συνέχεια έδωσε στην οικογένεια Στράσερ, που ήταν συντοπίτες του στο Τιρόλο, και έβγαζε τα προ το ζην ταξιδεύοντας σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας και τραγουδώντας σε γιορτές. Με τον τρόπο αυτό η «Άγια Νύχτα» διαδόθηκε στα γερμανικά βασίλεια-κράτη της εποχής, ώσπου μία άλλη οικογένεια τραγουδιστών, επίσης από το Τιρόλο, πέρασε τον Ατλαντικό το 1839 και παρουσίασε το τραγούδι στη Νέα Υόρκη. Αυτή ήταν και η απαρχή της αγγλόφωνης… καριέρας της «Άγιας Νύχτας», αρχικά με τον πρωτότυπο γερμανικό στίχο, μέχρι να φτάσουμε στο 1863 όταν και μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον Τζον Φρίμαν τον Νεότερο και «ντύθηκε» μουσικά με μία ελαφρώς παραλλαγμένη από την πρωτότυπη μελωδία.

Ο θρύλος-μαϊμού

Η «Άγια Νύχτα» ήταν το αγαπημένο τραγούδι του βασιλιά Φρειδερίκου-Γουλιέλμου Δ΄ της Πρωσίας, ο οποίος μάλιστα έδωσε διαταγή να εντοπιστούν οι δημιουργών του. Οι έρευνες ξεκίνησαν το 1854 και μαζί με την ανακάλυψη του Μορ και του Γκρούμπερ ξεσκεπάστηκε και ο μύθος για το πώς γράφτηκε το τραγούδι, που όμως από πολλούς θεωρείται μέχρι και σήμερα η αληθινή εκδοχή της ιστορίας.

Τι λέει αυτή; Ότι 48 ώρες πριν από τα Χριστούγεννα του 1818, και κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας που τελείτο στην εκκλησία του αυστριακού χωριού Όμπερντορφ, χάλασε απροσδόκητα το όργανο του ναού. Όπως διαπιστώθηκε, διάφορα μέρη του παλιού οργάνου είχαν ροκανιστεί από τα ποντίκια, ωστόσο ήταν επιτακτική ανάγκη να βρεθεί μία λύση λόγω της επερχόμενης μεγάλης γιορτής. Έτσι, μετά τη λειτουργία ο εφημέριος Μορ συνεννοήθηκε με τον δάσκαλο του χωριού και οργανίστα της εκκλησίας Φραντζ Γκρούμπερμ να γράψει ο τελευταίος ένα χριστουγεννιάτικο τραγούδι για κιθάρα, με στίχους που θα έγραφε ο εφημέριος.

Το γαλήνιο χιονισμένο τοπίο του χωριού λέγεται ότι ενέπνευσε τον εφημέριο Μορ που, οραματιζόμενος ότι κάπως έτσι θα έμοιαζε και η νύχτα της Θείας Γέννησης, έγραψε τους πρώτους στίχους. Αργά τη νύχτα, όταν ο ιερωμένος τελείωσε το έξι στροφών ποίημα, επισκέφτηκε τον δάσκαλο ο οποίος συγκινημένος κι αυτός από τους όμορφους στίχους συνέθεσε την εξίσου γλυκιά μελωδία λίγο πριν χαράξει.

Τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων, οι δύο συνθέτες έψαλαν τον νέο ύμνο κι όταν τέλειωσαν μια γυναίκα άρχισε να ξανατραγουδάει κατανυκτικά τους στίχους της «Άγιας Νύχτας», με τους πιστούς που παρακολουθούσαν τη λειτουργία να σιγοντάρουν.

ΣΤΑ ΧΑΡΑΚΩΜΑΤΑ…

Η «Άγια Νύχτα» είναι εξίσου δημοφιλής τόσο στους Καθολικούς όσο και στους Προτεστάντες. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη χριστουγεννιάτικη ανακωχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1914, τα αντιμαχόμενα στρατεύματα στο μέτωπο τραγούδησαν ταυτόχρονα στα αγγλικά και στα γερμανικά τους στίχους του «Silent Night», δεδομένου ήταν από τα λίγα κοινώς γνωστά χριστουγεννιάτικα τραγούδια και των δύο πλευρών.