Πάσχα, Ελλήνων Πάσχα, πλούσιο σε έθιμα

Οι Έλληνες είναι ένας λαός, από τους ιστορικούς στον πλανήτη, καθώς τα αποτυπώματα του βρίσκονται από την 3^η χιλιετία π. Χ. Ένας μεσογειακός λαός, ενθουσιώδης, που εορτάζει με διαφορετικό τρόπο τα μεγάλα γεγονότα.. Αυτό ισχύει και με τα λεγόμενα θρησκευτικά έθιμα. Πολλά από αυτά έχουν αναφορά στην ιστορία, παρά το γεγονός ότι εορτάζονται σε μεγάλες θρησκευτικές εορτές.

Της Ευαγγελίας Τζαβάρα

Κάτι ανάλογο ισχύει και το Πάσχα. Οι Έλληνες έχουν έθιμα τα οποία τα έχουν προσαρμόσει στο Θείο δράμα, την Ανάσταση και το Πάσχα. Μάλιστα πολλά από τα έθιμα έχουν αναφορά στην εποχή της τουρκοκρατίας. Μάλιστα κάποιοι ιστορικοί ισχυρίζονται πως η απόφαση να ξεκινήσει η επανάσταση του 1821 άνοιξη την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου είχε να κάνει με την άνοιξη, αλλά και το ότι ερχόταν το Πάσχα. Δηλαδή να σηματοδοτήσει την Ανάσταση του Κυρίου με την επανάσταση-ανάσταση του έθνους.

Σαϊτοπόλεμοι, τυμπανοκρουσίες, πυροτεχνήματα και σπάσιμο σταμνών, φαναράκια που αιωρούνται, είναι ορισμένα από τα ήθη και τα έθιμα που γιορτάζει ο λαός μας αυτές τις ημέρες. Ας δούμε κάποια από αυτά:

1. Σκιάθος – Πρωινός επιτάφιος

Η Σκιάθος είναι ένα από τα λίγα μέρη στην Ελλάδα όπου τηρείται το Αγιονορείτικο έθιμο. Η ακολουθία του επιτάφιου θρήνου στις εκκλησίες της πόλης αρχίζει στη 1 μετά τα μεσάνυχτα το βράδυ της Παρασκευής -σύμφωνα με τα ωράρια του Αγίου Όρους-, ενώ η περιφορά του αρχίζει στις 04:00 τα ξημερώματα. Η ατμόσφαιρα στο νησί δημιουργεί αίσθημα κατάνυξης και συγκίνησης, με τον επιτάφιο να κατεβαίνει τα στενά της πόλης, τον τελάλη να απαγγέλλει τους θρηνητικούς ψαλμούς και όλους τους κατοίκους να τον ακολουθούν ή να παρακολουθούν από τα φωτισμένα με κεριά σπίτια τους. Επιστρέφοντας στο Ναό των Τριών Ιεραρχών, όλοι στέκονται μπροστά στην κλειστή ξύλινη πόρτα και επικρατεί απόλυτη σιγή παντού. Ο πρώτος των ιερέων φωνάζει «Άρατε πύλας» και ταυτόχρονα μέσα από το ναό κάποιος αναπαριστά τον Άδη και εμποδίζει την είσοδο απαντώντας «Τις εστίν ούτος ο βασιλεύς της Δόξης;». Ο διάλογος επαναλαμβάνεται τρεις φορές και τελικά ο ιερέας σπρώχνει με δύναμη την πόρτα και εισέρχεται στο ναό ως λυτρωτής των αμαρτωλών. Τα φώτα ανάβουν και η ακολουθία ολοκληρώνεται στις 5 το πρωί του Σαββάτου.

2. Κέρκυρα – Μπότηδες

Η Κέρκυρα έχει πλούσια παράδοση σε πασχαλινά έθιμα. Το Μεγάλο Σάββατο, στις έξι το πρωί στο Ναό της Παναγίας των Ξένων, πραγματοποιείται τεχνητός σεισμός σε αναπαράσταση του σεισμού που έγινε σύμφωνα κατά την Ανάσταση, σύμφωνα με τις γραφές. Ακολουθεί η περιφορά του Επιταφίου της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα και στις 11.00 ακριβώς οι καμπάνες σημαίνουν την πρώτη Ανάσταση και την εκκίνηση του πασίγνωστους πλέον εθίμου των Μπότηδων. Τεράστια κανάτια, σκέτα ή ζωγραφισμένα, γεμάτα με νερό και στολισμένα συνήθως με κόκκινες κορδέλες εκτοξεύονται με δύναμη από τα στολισμένα μπαλκόνια των σπιτιών για να ξορκίσουν το κακό. Ο μεγάλος χαμός γίνεται στο πιο κεντρικό σημείο, δίπλα στο Λιστόν, όπου πλήθος κόσμου ζητωκραυγάζει σε κάθε ρίψη. Παράλληλα, η φιλαρμονική παίζει χαρούμενα εμβατήρια, ανάμεσά τους και το «Μην φοβάστε Γραικοί».

3. Πάτμος – Τελετή του Νιπτήρος

Καθ’ όλη τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας απαγορεύεται η κατανάλωση κρέατος σε ολόκληρο το νησί. Τη Μεγάλη Πέμπτη ωστόσο λαμβάνει χώρα ένα πολύ ιδιαίτερο τελετουργικό που φαίνεται να πραγματοποιείται μόνο στην Πάτμο και τα Ιεροσόλυμα. Μετά τη λειτουργία στη Μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, οι παρευρισκόμενοι παρακολουθούν την Τελετή του Νιπτήρος στην πλατεία Ξάνθου όπου ο Ηγούμενος της Μονής ραντίζει συμβολικά τα πόδια των μοναχών -μια αναπαράσταση της κίνησης του Ιησού να πλύνει τα πόδια των μαθητών του στο μυστικό δείπνο. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα στη Μονή του Αγίου Ιωάννη η λειτουργία είναι αφιερωμένη στη δεύτερη Ανάσταση και ο Ηγούμενος στο τέλος της μοιράζει κόκκινα αυγά στους παρευρισκομένους.

4. Χίος – Ρουκετοπόλεμος

Ένα από τα πιο προβεβλημένα έθιμα στην ελληνική (και ξένη) τηλεόραση είναι ο ρουκετοπόλεμος στη Χίο. Το χωριό Βροντάδος αποτελεί ένα ειδυλλιακό σκηνικό χάρη στα χρωματιστά καπετανόσπιτα, τα απάνεμα λιμανάκια και τους γραφικούς ανεμόμυλους. Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου όμως το έθιμο του ρουκετοπόλεμου –παλιό όσο και η ναυτοσύνη στον Βροντάδο– ο διάσημος οικισμός μεταμορφώνεται σε κάτι που θυμίζει έντονα πεδίο μάχης. Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας κρατάει η «σύρραξη» ανάμεσα στους Παναγούσους (ενορίτες της Παναγίας της Ερειθιανής) και στους Αγιομαρκούσους (ενορίτες του Αγίου Μάρκου), που κάνουν τη νύχτα μέρα με τις χιλιάδες ρουκέτες που εκτοξεύουν έχοντας ως στόχο τον τρούλο και το έμβλημα του Αγίου Μάρκου οι μεν το ρολόι της Παναγίας της Ερειθιανής οι δε.

5. Λεωνίδιο – Η βραδιά των αερόστατων

Η βραδιά της Ανάστασης είναι κατανυκτική στο Λεωνίδιο, όπου εδώ και έναν αιώνα αναβιώνει κάθε χρόνο το φαντασμαγορικό έθιμο των αερόστατων, που κάνει το σκοτεινό αρκαδικό ουρανό να λαμπιρίζει μοναδικά. Σύμφωνα με το έθιμο, οι πέντε ενορίες της κωμόπολης συναγωνίζονται για το ποια θα πετάξει τα περισσότερα αερόστατα. Κανείς δεν είναι απόλυτα σίγουρος για την προέλευση του εθίμου. Ωστόσο, οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι οι ναυτικοί της περιοχής είχαν δει κάτι αντίστοιχο σε κάποια ασιατική χώρα και αποφάσισαν να μεταφέρουν το έθιμο αυτό στον τόπο τους.

6. Μονεμβάσια – Το κάψιμο του Ιούδα

Η Μονεμβάσια είναι από τα πιο γραφικά μέρη της χώρας και ειδικά την άνοιξη μπορεί κανείς να απολαύσει λογιών λογιών λουλούδια και αρωματικά να ξεπηδούν ανάμεσα στους βράχους και τα πετρόχτιστα σοκάκια. Κατά την περιφορά του Επιταφίου, οι ψαλμωδίες αντηχούν στο βράχο δημιουργώντας ένα μυστηριακό περιβάλλον βαθιάς κατάνυξης, ενώ οι πιστοί ακολουθούν κρατώντας λευκά κεριά. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα στον περίβολο της εκκλησίας του Ελκομένου Χριστού γίνεται το παραδοσιακό κάψιμο του Ιούδα. Μέσα στο ανθρώπινο ομοίωμα, εκτός από ξύλα και άχυρα, βρίσκονται και πολλά εκρηκτικά που κάνουν το θέαμα τρομερά εντυπωσιακό.

7. Κύθνος – Η κούνια της Λαμπρής

Κάθε χρόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα στην Κύθνο ασπρίζονται τα σοκάκια και στους δρόμους μυρίζει το ψήσιμο των Λαμπριάτικων κουλουριών. Χαρακτηριστικές είναι και οι Θερμιώτικες πίτες το Μεγάλο Σάββατο αλλά το πιο γνωστό έθιμο είναι η Κούνια της Λαμπρής που στήνεται τη Δευτέρα του Πάσχα. Μια μεγάλη ξύλινη κούνια στήνεται και στολίζεται στην κεντρική πλατεία της Χώρας και κάθονται και λικνίζονται νέοι και νέες φορώντας παραδοσιακές στολές. Λένε πως όποιο ζευγάρι ανεβεί στην κούνια δεσμεύεται ενώπιον Θεού για τον γάμο του και τη δέσμευση ακολουθούν κεράσματα και παραδοσιακοί χοροί.

8. Ύδρα – Θαλασσινός Επιτάφιος

Το νησί προσφέρει ένα «διαφορετικό» Πάσχα με την περιφορά του Επιταφίου να γίνεται στη συνοικία Καμίνια και μέσα στη θάλασσα. Ο Επιτάφιος μπαίνει στο νερό για να το ευλογήσει και να προστατεύσει τους ναυτικούς και τους σφουγγαράδες, ενώ παράλληλα διαβάζεται η Ακολουθία του Επιταφίου, δημιουργώντας μία κατανυκτική ατμόσφαιρα. Το έθιμο πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1923 και ξεκίνησε από τους σφουγγαράδες των Καμινίων, των οποίων τα σφουγγαράδικα καΐκια αναχωρούσαν μετά την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως και επέστρεφαν κοντά στην ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Όσο για την ημέρα του Πάσχα, ο Ιούδας κρεμασμένος καίγεται ολοσχερώς αφού πρώτα τιμωρηθεί από τα όπλα των ντόπιων.

9. Σαντορίνη – Τα τενεκεδένια φαναράκια

Η Σαντορίνη, ένα από τα πιο γραφικά νησιά των Κυκλάδων αποτελεί ξεχωριστό προορισμό και για τις ημέρες του Πάσχα. Εδώ την Μεγάλη Παρασκευή, τα δρομάκια του χωριού Πύργος στολίζονται απ’ άκρη σε άκρη με τενεκεδένια λυχναράκια δημιουργώντας ένα ποτάμι φωτιάς που τρεμοπαίζει και μαζί με τον ήχο που παράγουν οι νέοι του χωριού χτυπώντας μεταλλικά αντικείμενα, το σκηνικό είναι τουλάχιστον κατανυκτικό κατά την περιφορά του Επιταφίου. Στο ίδιο χωριό, το πρωί του Σαββάτου, μετά την αναπαράσταση της Σταύρωσης, στρώνεται τραπέζι με χταπόδι στα κάρβουνα.

10. Ρόδος – Ο μεγάλος καλαφουνός

Η Ρόδος έχει πολλά ιδιαίτερα έθιμα που αξίζει να αναφερθούν. Το πιο ενδιαφέρον είναι αυτό του «καλαφουνού», της μεγάλης φωτιάς που πρέπει να καίει ασταμάτητα από το Μεγάλο Σάββατο μέχρι την Κυριακή του Πάσχα που θα καεί ο Ιούδας. Η παράδοση θέλει τους ελεύθερους άνδρες του χωριού να είναι υποχρεωμένοι το Μεγάλο Σάββατο να φέρουν μεγάλους κορμούς δέντρων -ή αλλιώς «κουτσούρους»- για να διατηρήσουν τη φωτιά στο κέντρο της πλατείας ζωντανή. Την ίδια ημέρα εκλέγεται και ένα «προεδρείο» υπεύθυνο για το έθιμο και την τήρησή του. Την Κυριακή του Πάσχα, αφού πραγματοποιηθεί η Δεύτερη Ανάσταση, οι άντρες που πρόκειται να παντρευτούν και συμμετέχουν τελευταία φορά στο έθιμο βάζουν φωτιά στον Ιούδα. Την επόμενη ημέρα το εκλεγμένο προεδρείο «δικάζει» καθέναν από τους συμμετέχοντες και όσοι βρεθούν ότι δεν τήρησαν τους κανόνες του εθίμου έχουν χρηματικά πρόστιμα που συγκεντρώνονται για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Αν κάποιος αρνηθεί να πληρώσει το πρόστιμο, τον πετούν με τα ρούχα σε μια γούρνα με νερό!

11. Άνδρο – Τα μάσκουλα

Η Ανάσταση στις ενορίες της Άνδρου είναι εντυπωσιακή με αμέτρητα βεγγαλικά και κροτίδες που θυμίζουν έντονα το ρουκετοπόλεμο της Χίου. Εκτός από τα πυροτεχνήματα όμως, οι νέοι τοποθετούν σιδερένιους σωλήνες γεμισμένους με μπαρούτι στο χώμα και τους πυροδοτούν. Την Κυριακή του Πάσχα μετά τη Δεύτερη Ανάσταση πραγματοποιούνται εκρήξεις από τα παλιά κανόνια του ενετικού κάστρου και το απόγευμα, στο χωριό Στενιές, οι δύο ενορίες περιφέρουν τις εικόνες της Ανάστασης καταλήγοντας στην πλατεία του χωριού. Τη στιγμή που συναντιούνται, δίνεται το σύνθημα και τα «μάσκουλα» σκάνε απ’ άκρη σ’ άκρη στο χωριό με εκκωφαντικό θόρυβο.

12. Καλαμάτα – Σαϊτοπόλεμος

Στην Καλαμάτα την Κυριακή του Πάσχα, αναβιώνει ένα ξεχωριστό τοπικό έθιμο, ο σαϊτοπόλεμος, του οποίου οι ρίζες βρίσκονται στους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821. Σύμφωνα με το θρύλο, οι Μεσσήνιοι χρησιμοποίησαν σαΐτες γεμάτες εκρηκτικά για να αναχαιτίσουν το ιππικό των Τούρκων, τρομάζοντας τα άλογα τους. Όσοι συμμετέχουν στο έθιμο είναι συχνά ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές και οπλισμένοι με σαΐτες που έχουν κατασκευάσει μόνοι τους από χαρτονένιους σωλήνες γεμισμένους μπαρούτι. Όταν η εκτόξευση αρχίσει, το πλήθος που βρίσκεται γύρω αρχίζει να ζητωκραυγάζει δημιουργώντας ένα εκπληκτικό σκηνικό. Τα «μπουλούκια», όπως ονομάζονται οι ομάδες των σαϊτολόγων αναβιώνουν ένα έθιμο που δίνει έμφαση στην εφευρετικότητα των Ελλήνων και θυμίζει τον ηρωισμό τους επί Τουρκοκρατίας.

13. Κοζάνη-Οι Λαζαρίνες

Ο κύκλος των πασχαλιάτικων εθίμων στην δυτική Μακεδονίας αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου, όπου οι «Λαζαρίνες» από την Αιανή, τον Κρόκο, τη Λευκοπηγή, την Καισαριά, τη Ροδιανή και την Αγ. Παρασκευή Κοζάνης, με τις χρωματιστές παραδοσιακές στολές τους ξεκινούν για να τραγουδήσουν Λαζαράτικα τραγούδια στις γειτονιές των χωριών τους και να χορέψουν στις πλατείες το χορό «Τσιντσιρό». Δεν νοείται κορίτσι της οικογένειας να μην υποδυθεί έστω μια φορά τον ρόλο της Λαζαρίνας και δεν υπάρχει οικογένεια που να μην διαθέτει τουλάχιστον μία χρωματιστή στολή, που τα υφάσματά της έχουν δημιουργηθεί σε τοπικούς αργαλειούς της περιοχής.

Οι Λαζαρίνες συγκεντρώνονται συνήθως σε ένα συγκεκριμένο σπίτι -το ονομάζουν κονάκι- και κατά ομάδες επισκέπτονται όλες τις γειτονιές του χωριού, λένε πασχαλιάτικα ή αυτοσχέδια τραγούδια, που αρμόζουν στις επιθυμίες και την κατάσταση της οικογένειας.

14. Σέρρες-Αδώνια

Τη Μεγάλη Παρασκευή, στις Σέρρες, στην περιφορά του Επιταφίου αναβιώνει στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το έθιμο «Αδώνια».  Σύμφωνα με την παράδοση, όταν ο Επιτάφιος πλησιάζει, κάθε νοικοκυρά τοποθετεί στο κατώφλι του σπιτιού της ένα τραπεζάκι, πάνω στο οποίο έχει βάλει θυμίαμα και την εικόνα του Εσταυρωμένου, γεμάτη από πασχαλιές και άλλα άνθη. Επίσης, ετοιμάζεται ένα πιάτο με κριθάρι ή φακή, έθιμο που παραπέμπει στους «Αδώνιδος Κήπους»- σύμφωνα με τη λαογραφική παράδοση, συμβολίζουν τη νιότη που χάνεται γρήγορα και άδικα, όπως και ο Άδωνις που πέθανε από δάγκωμα κάπρου.

15. Αγρίνιο-Χαλκούνια

Το βράδυ μετά τον Επιτάφιο της κάθε ενορίας, οι «χαλκουνάδες» κατεβαίνουν στους δρόμους του Αγρινίου για να σμίξουν στην κεντρική πλατεία και να λάβουν μέρος στον χαλκουνοπόλεμο! Η ιστορία του εθίμου χάνεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν οι Αγρινιώτες τα άναβαν κατά την περιφορά του Επιταφίου για να απομακρύνουν τους αλλόθρησκους. Συνέχισαν όμως να τα κατασκευάζουν  και μετά την απελευθέρωση της χώρας στα πλαίσια ενός εθίμου και  δημιουργώντας τις «ομάδες» του χαλκουνοπόλεμου.

Δύο (2) ήταν οι βασικές «ομάδες». Η «ομάδα» του Αγίου Χριστοφόρου- Αγίας Τριάδας και Αγίου Γεωργίου και η «ομάδα» του Αγίου Δημητρίου-Παναγίας και Ευαγγελιστρίας. Η «μάχη» παλιότερα γινόταν στην επάνω πλατεία (Στράτου), αργότερα στην κάτω πλατεία (Μπέλλου-Δημοκρατίας). Τα χαλκούνια είναι αυτοσχέδιες εκρηκτικές κατασκευές που αποτελούνται από ένα μεγάλο κύλινδρο γεμάτο με ένα μείγμα μπαρουτιού και ένα φυτίλι στο άκρο. Αναζητείται ο καλός «χαρτός», το κατάλληλο μίγμα μπαρουτιού (που δοκιμάζεται) για να είναι ασφαλές. Ένα έθιμο που θυμίζει με τον τρόπο του, τους «μπουρλοτιέρηδες» του 1821 και που συντηρεί με την δική του ομορφιά την παράδοση της συμμετοχής στον Αγώνα της Απελευθέρωσης της περιοχής του Αγρινίου.