Χωρίς νεκρούς και χωρίς σπίτια…

«Οι κρίσιμες υποδομές μας άντεξαν (…) τα σπίτια θα ξαναφτιαχτούν, το δάσος με τον χρόνο θα ξαναγίνει γίνει, όμως τα δύσκολα είναι ακόμα μπροστά μας(…)». Στις ελάχιστες λέξεις που είπε νωρίς το πρωί της Τετάρτης ο Κυριάκος Μητσοτάκης, επισκεπτόμενος τον κόμβο της Βαρυμπόμπης, συνόψισε, χωρίς πιθανόν να το θέλει, τον μεγάλο φόβο που κυριαρχεί στο κυβερνητικό επιτελείο και δεν είναι άλλος από το ποια θα είναι και πού θα «σκάσει» η επόμενη πύρινη βόμβα.

Δικαίως τρομοκρατούνται στην Ηρώδου Αττικού, βλέποντας αφενός τα στοιχεία που έλεγαν ότι μόνο την περασμένη Τετάρτη οι πυροσβεστικές δυνάμεις κλήθηκαν να επιχειρήσουν σε 118 πυρκαγιές σε όλη την επικράτεια, ακούγοντας αφετέρου επιστήμονες, όπως ο καθηγητής Διαχείρισης Φυσικών Καταστροφών, Ευθύμιος Λέκκας, να λένε ότι «η Ελλάδα αυτήν τη στιγμή είναι σαν “πυριτιδαποθήκη”, έτοιμη για ανάφλεξη».

Έτσι, πριν καν σταματήσουν να καπνίζουν τα καμένα στη Βαρυμπόμπη, τα κυβερνητικά στελέχη της Πολιτικής Προστασίας και Διαχείρισης Κρίσεων συνεχίζουν να κάθονται σε αναμμένα κάρβουνα, παρακολουθώντας τη μία μετά την άλλη τις πυρκαγιές να καίνε τον δασικό και όχι μόνο πλούτο της χώρας. Είναι χαρακτηριστικό ότι από την περασμένη «μαύρη» Τρίτη που η πύρινη προέλαση από στις παρυφές της πρωτεύουσας κατέκαψε 12.500 στρέμματα, το δελτίο της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας δεν προλαβαίνει να καταγράφει συμβάντα. Το σοβαρότερο εξ αυτών –τουλάχιστον μέχρι σήμερα– ξέσπασε το απόγευμα της Τρίτης, λίγες ώρες μετά τη Βαρυμπόμπη, σε δασική έκταση στη Βόρεια Εύβοια και γρήγορα βγήκε εκτός ελέγχου.

Αποτέλεσμα; Σχεδόν 24 ώρες αργότερα, το μεσημέρι της Τετάρτης, οι πύρινες γλώσσες εκτείνονταν σε ένα θηριώδες μέτωπο 30 χιλιομέτρων, «καταπίνοντας» το δάσος που αγκαλιάζει τις Ροβιές και έφτασαν στα σπίτια του παραθεριστικού οικισμού. Ήταν το απόλυτο déjà-vu της τραγωδίας στο Μάτι, καθώς οι καμπάνες στις Ροβιές χτυπούσαν για να εκκενωθεί ο οικισμός, οι πολίτες, ντόπιοι και τουρίστες, καλούνταν να συγκεντρωθούν όλοι στην παραλία, και το Λιμενικό με τη συνδρομή βαρκάρηδων και ενός ferry boat απεγκλώβισαν 85 ανθρώπους.

Τις δικές τους μαύρες μνήμες από τον Αύγουστο του 2007 ανέσυραν, εξάλλου, την Τετάρτη και οι κάτοικοι της Ηλείας, εξαιτίας της πυρκαγιάς που ξέσπασε στην περιοχή, αναγκάζοντας την Πυροσβεστική να δώσει εντολή εκκένωσης της Αρχαίας Ολυμπίας, καθώς η φωτιά που θέριευε λόγω των ισχυρών ανέμων είχε πάρει απειλητική κατεύθυνση προς την περιοχή.

Έτσι μπαίνει η πρώτη σπίθα

Την επόμενη ημέρα της κατασβεστικής μάχης στα πολλαπλά μέτωπα των πυρκαγιών και αφού ήδη ξεκίνησε η διαδικασία καταγραφής ζημιών και στήριξης των πυρόπληκτων, το βασικό προς επίλυση πρόβλημα παραμένει η «δακτυλοσκόπηση» των αιτιών που κάθε φορά ανάβουν την πρώτη καταστροφική σπίθα. Όλες οι αναλύσεις συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι ο εμπρηστής –όχι απαραίτητα ως φυσικό πρόσωπο αλλά ως πολυπαραγοντικό φαινόμενο– είναι γνωστός και λέγεται «ανθρώπινη αμέλεια».

Σύμφωνα με στοιχεία της WWF, το 90% των δασικών πυρκαγιών προκαλείται από τον άνθρωπο, αλλά σε ποσοστά άνω του 40% ο υπαίτιος δεν είναι ένας «κλασικός» εμπρηστής. Είναι συνηθέστατα ο συμπολίτης του διπλανού οικοπέδου που επιμένει π.χ. να πετά αναμμένα τσιγάρα, σκουπίδια και εύφλεκτα υλικά στα δάση, δεν συμμορφώνεται με τις συστάσεις να μην κάνει επικίνδυνες εργασίες ή να μη μαγειρεύει στην ύπαιθρο χώρα (σ.σ. η τραγωδία του 2007 στην Ηλεία ξεκίνησε από μια ηλικιωμένη που μαγείρευε) ή νομίζει ότι θα καταφέρει ακίνδυνα να καθαρίσει την ιδιοκτησία του από τα ξερόκλαδα, καίγοντάς τα.

Γνωστοί «πυροκροτητές» καταστροφικών πυρκαγιών είναι επίσης το υψηλό φορτίο καύσιμης ύλης, που στη συντριπτική πλειοψηφία τους έχουν οι περιοχές που παραδίδονται στις φλόγες, η μορφολογία αυτών των περιοχών καθώς οι μικτής ζώνης χαρακτήρες τους (δασικές αλλά και οικιστικές περιοχές). Είναι ό,τι ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της Βαρυμπόμπης, όπου ο οικιστικός ιστός ταυτιζόταν με τον δασικό, η καύσιμη ύλη περίσσευε και η μορφολογία της περιοχής, που εκτεινόμενη στη λεκάνη μεταξύ Πάρνηθας και Πεντέλης, μοιάζει με χοάνη, και επέδρασαν καταλυτικά στην ανάπτυξη της πυρκαγιάς.

Τη «συνταγή» της καταστροφής συμπληρώνει αναμφίβολα και η αστάθεια του κλίματος που σε μεγάλο βαθμό προκαλείται ως συνέπεια της ευρύτερης κλιματικής αλλαγής. Το φετινό καλοκαίρι στη χώρα μας είναι ίσως το απόλυτο case study του φαινομένου, καθώς ο καύσωνας συνεχίζεται για περισσότερες από 10 ημέρες, με το θερμόμετρο να έχει «καρφωθεί» σταθερά πάνω από τους 40 έως και 45 βαθμούς Κελσίου, τη διαφορά μεταξύ ελάχιστης και ανώτατης θερμοκρασίας στη διάρκεια της ημέρας να είναι ελάχιστη (άρα μιλάμε για φαινόμενο θερμοσυσσωρευτή) και με επικίνδυνη όπως αποδείχτηκε αποστράγγιση της υγρασίας σε αέρα και έδαφος.

Η αντιπυρική θωράκιση με αριθμούς

Το πόσο, τώρα, ο ελληνικός κρατικός μηχανισμός στο σύνολό του είναι προετοιμασμένος να αναμετρηθεί με τέτοιας έντασης περιβαλλοντικές απειλές είναι το δεύτερο μεγάλο ζητούμενο που… επικάθεται στις στάχτες των καμένων.

Σε επίπεδο τεχνικών μέσων και εξοπλισμού, η απάντηση είναι καταφατική, τουλάχιστον σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν στην τελευταία ανοιχτή ενημέρωση που έκανε ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη, Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, και ο υφυπουργός Πολιτικής Προστασίας και Διαχείρισης Κρίσεων, Νίκος Χαρδαλιάς.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιοποιήθηκαν στις 15 Ιουνίου ο ελληνικός στόλος αεροπυρόσβεσης-επιτήρησης αριθμεί συνολικά 69 ελικόπτερα και αεροσκάφη, κατανεμημένα σε 25 βάσεις ανά την Ελλάδα, ώστε η γεωγραφική διασπορά να εξυπηρετεί την άμεση απόκριση των δυνάμεων στο πεδίο.

Ειδικότερα, το 2021 εντάχθηκαν για πρώτη φορά στον ελληνικό αεροπυροσβεστικό στόλο ένα ελικόπτερο βαρέως τύπου (Erickson) που εδρεύει στη Θεσσαλονίκη και ενισχύει την επιχειρησιακή δυνατότητα αεροπυρόσβεσης στη Βόρεια Ελλάδα, καθώς και 6 αεροσκάφη ελαφρού τύπου (Air Tractors), τα οποία θα αναπτυχθούν σε 3 ζεύγη (από ένα ζεύγος σε Τατόι, Αγχίαλο και Ανδραβίδα), καλύπτοντας τους άξονες του Αιγαίου, του Ιονίου, καθώς και μέρος του ηπειρωτικού κορμού.

Σύμφωνα, πάντα, με την επίσημη ενημέρωση, τα συγκεκριμένα αεροσκάφη αποτελούν ό,τι πιο σύγχρονο στον τομέα της αεροπυρόσβεσης και η ένταξή τους στον εναέριο στόλο έρχεται να καλύψει ανάγκες που αναδείχθηκαν από τον επιχειρησιακό σχεδιασμό του Πυροσβεστικού Σώματος.

Καινούργια «μεταγραφή» είναι, εξάλλου, η ενοικίαση του ρωσικού αμφίβιου «γίγαντα» BERIEV-200, που έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει 12 τόνους νερού αλλά και επιβραδυντικό αφρό, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τη μεταφορά προσωπικού.

Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί ότι στην πυρκαγιά της Βαρυμπόμπης, όπου στην πυρόσβεση δεν συμμετείχαν τα γνωστά μας Καναντέρ (σ.σ. δεν επιχειρούν σε θερμοκρασιακές συνθήκες άνω των 38 βαθμών Κελσίου), το BERIEV έκανε περισσότερες από 30 πτήσεις πάνω από την καρδιά της μεγάλης πυρκαγιάς, ρίπτοντας συνολικά 400 τόνους νερού και αποσοβώντας κατά τα φαινόμενα τα ακόμη χειρότερα για τα βόρεια προάστια της πρωτεύουσας.

Σε ό,τι αφορά τώρα τις επίγειες δυνάμεις πυρόσβεσης, το ανθρώπινο δυναμικό του ελληνικού Πυροσβεστικού Σώματος ενισχύθηκε, καθώς από πέρσι έχουν προσληφθεί συνολικά 2.500 εποχικοί πυροσβέστες, η πλειοψηφία των οποίων έχει αναλάβει καθήκοντα ήδη από τις αρχές Μαΐου. Κατά τα λοιπά, ο φετινός σχεδιασμός περιλαμβάνει 820 δασικά περίπολα (από 764 που υπήρχαν το 2020), ενώ το έργο συνδράμουν 80 Πυροσβεστικά Κλιμάκια εποχικής λειτουργίας, τα οποία δημιουργούνται σε περιοχές αυξημένης επικινδυνότητας. Πέρσι λειτούργησαν τα 70 από αυτά, ενώ φέτος προβλέπεται πλήρης λειτουργία του συνόλου τους.

Τελευταίο αλλά όχι έλασσον: όσο παράδοξο και αν φαίνεται σε πρώτο άκουσμα, η Ελλάδα δεν βρίσκεται χαμηλά στην ευρωπαϊκή λίστα κρατικών δαπανών για πυροπροστασία/πυρόσβεση. Ειδικότερα, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat, οι κρατικές δαπάνες των 27 κρατών-μελών της Ε.Ε. για δράσεις πυροπροστασίας ανήλθαν το 2019 σε 30,9 δισ. ευρώ. Επ’ αυτού του ποσού, λόγος των κυβερνητικών δαπανών για την πυροπροστασία προς τις συνολικές δαπάνες δείχνει ότι η πιο φειδωλή χώρα ήταν η Δανία με 0,1% των συνολικών δαπανών, πιο σπάταλη η Βουλγαρία με 0,9%, ενώ η Ελλάδα βρέθηκε πάνω από τον μέσο ευρωπαϊκό όρο με 0,6% των συνολικών δαπανών μαζί με τη Γερμανία, την Εσθονία, το Λουξεμβούργο, τη Λιθουανία και τη Σλοβακία. Ο… διαβολάκος που κρύβεται πάντα στις λεπτομέρειες; Σύμφωνα με στοιχεία περιβαλλοντικών οργανώσεων για κάθε €100 που επενδύονται στη χώρα μας στη δασοπροστασία/πυρόσβεση, μόνο το 18% αφορά την πρόληψη των πυρκαγιών.

Αν και ημερολογιακά παλαιότερα εξίσου ενδιαφέροντα στοιχεία για το κόστος της δασοπυρόσβεσης στην Ελλάδα καταγράφονται στην ομότιτλη μελέτη του πρώην υπαρχηγού της Πυροσβεστικής αντιστράτηγου ε.α. Ανδριανού Γκουρμπάτση. Η μελέτη δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2015 και από τη συγκριτική επεξεργασία των στοιχείων προκύπτει ότι τουλάχιστον μέχρι πριν από μία εξαετία το ελληνικό Πυροσβεστικό Σώμα διέθετε μεγάλο αριθμό προσωπικού (μόνιμων και πενταετούς υποχρέωσης) σε σχέση με άλλες δυτικές χώρες. Ειδικότερα, στην Ελλάδα αντιστοιχούν 115 πυροσβέστες ανά 100.000 κατοίκους τη στιγμή που στις ΗΠΑ η αντίστοιχη αναλογία είναι 109, στη Γαλλία 80, στη Μ. Βρετανία 65, στη Γερμανία 54, στην Ιταλία 48, στην Πορτογαλία 37 και στην Αυστρία 31.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ «ΠΡΟΛΗΨΗ»

Καλή στα χαρτιά, δύσκολη στην πράξη

Διαβάζοντας τα παραπάνω, αν ζούσε ο αείμνηστος Λουκιανός Κηλαϊδόνης θα σιγομουρμούριζε με το δίκιο του, «κι όμως κατά βάθος κάπου υπάρχει λάθος». Δεν γίνεται, δηλαδή, να είναι η Ελλάδα σε σημαντικό βαθμό οχυρωμένη κατά των πυρκαγιών, όπως τουλάχιστον δείχνουν οι αριθμοί, και ταυτόχρονα στο τετραήμερο 1-4 Αυγούστου να πρόλαβε να καεί το 50% της έκτασης που συνήθως καίγεται σε μια ολόκληρη αντιπυρική περίοδο, όπως καταδεικνύεται από τον πρώτο απολογισμό του κέντρου BEYOND του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Μέρος της λύσης του… μυστηρίου βρίσκεται στα όσα ιχνηλατήθηκαν παραπάνω ως βασικές αιτίες πρόκλησης των πυρκαγιών στη χώρα μας, που όμως είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν αντιστρέφονται ώστε να αποσοβηθεί μια επόμενη πύρινη καταστροφή. Το υπόλοιπο κομμάτι της λύσης αφορά τη στρατηγική πρόληψης σε επίπεδο δασοπροστασίας ώστε να μη χρειαστεί στο μέτρο του δυνατού η δασοπυρόσβεση.

Ανατρέχοντας ξανά στην τελευταία ενημέρωση της Γ.Γ. Πολιτικής Προστασίας, στην κυβέρνηση επικαλούνται τον σχεδιασμό-εφαρμογή της επιχείρησης «Δρυάδες», η οποία αφορά σε έργα αντιπυρικής θωράκισης περιοχών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά επικινδυνότητας για εκδήλωση πυρκαγιάς (βλ. εργασίες καθαρισμών, απομάκρυνσης καύσιμης ύλης, καθώς και διάνοιξης και συντήρησης δρόμων πρόσβασης για τα οχήματα πυρόσβεσης). Επικαλούνται, επίσης, το Σχέδιο Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών εξαιτίας Δασικών Πυρκαγιών «Ιόλαος», που σύμφωνα με τους εμπνευστές του επιλύει χρόνια ζητήματα επικάλυψης αρμοδιοτήτων, υπογραμμίζοντας συμπληρωματικά τις παράλληλες εργασίες πρόληψης που πραγματοποιούνται από τον ΑΔΜΗΕ και τον ΔΕΔΔΗΕ (κλαδεύσεις στο δίκτυο μέσης τάσης των δασικών περιοχών).

Εκ του αποτελέσματος προκύπτει ότι η προληπτική θωράκιση ήταν καλή στα χαρτιά αλλά δυσεφάρμοστη στην πράξη. Η παραδοχή έρχεται εμμέσως πλην σαφώς διά χειλέων Χαρδαλιά, όταν στην ενημέρωση της 15ης Ιουνίου είπε ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή, δηλαδή 45 ημέρες αφότου είχε ξεκινήσει η αντιπυρική περίοδος για το 2021, οι κλαδεύσεις στο ηλεκτρικό δίκτυο μέσης τάσης του αστικού ιστού είχαν τρέξει μόνο στο 50% και οι αντίστοιχες στο δίκτυο υψηλής τάσης που διέρχεται από περιοχές αυξημένης επικινδυνότητας σε ποσοστό μεγαλύτερο από 67%. Το αυτονόητο, να έχει δηλαδή περατωθεί το 100% των απαραίτητων εργασιών στα τέλη Απριλίου, παραμένει για άλλη μία χρονιά ευχολόγιο.

Στην «τούρτα» της πρόληψης, ας προστεθεί τέλος το «κερασάκι» του αποτυχημένου στην πράξη διαχωρισμού των αρμοδιοτήτων μεταξύ της Δασικής Υπηρεσίας και της Πυροσβεστικής (σ.σ. αλλού η πρόληψη αλλού η πυρόσβεση) που έλαβε χώρα το 1998, με αυταπόδεικτη την έλλειψη συντονισμού που αν υφίστατο δεν αποκλείεται να προστάτευε π.χ. την πολύπαθη Εύβοια από το… ετήσιο –τρίτο κατά σειρά– κάψιμό της.