Αγγελόπουλος, Μαστρογιάνι, Ζαν Μορό, Καντιώτης

Στον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι άρεσε πολύ να αγοράζει φρούτα, κρέας και ψάρι την περίοδο που έμενε στη Φλώρινα για τα γυρίσματα της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού».

«Ο Μαστρογιάννης!» αναφωνούσαν στα στενά της πόλης κάτοικοι που τον έβλεπαν να κάνει βόλτες κι αν είχαν τότε κινητά, θα έβγαιναν σίγουρα σέλφι όσοι… τολμούσαν ανοιχτά να μη «συνταχθούν» με τον Καντιώτη.

Στιγμές από την καθημερινότητα του Μαστρογιάννι και της Ζαν Μορό, που πρωταγωνιστούσαν στην ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου, αλλά κυρίως τη συγκρουσιακή ατμόσφαιρα των γυρισμάτων που έγιναν στη Φλώρινα το 1991, κατέγραψε τότε ένα γαλλικό κινηματογραφικό συνεργείο που έκανε ένα ντοκιμαντέρ, το οποίο περίπου πριν από έναν χρόνο ανέβηκε στο YouTube με αναβαθμισμένη ποιότητα και ελληνικούς υπότιτλους, με τίτλο «Ταινία στα πρόθυρα νευρικής κρίσης».

Το γαλλικό ντοκιμαντέρ βρήκε πριν από περίπου δύο χρόνια ο υποψήφιος διδάκτωρ στο πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Πάνος Κεφαλάς, ο οποίος ασχολείται με τη χρήση της φωτογραφίας και του κινηματογράφου για τη μελέτη ιστορικών φαινομένων. Στο πλαίσιο της έρευνάς του συνεργάζεται με το γαλλικό υπουργείο Πολιτισμού. Έτσι «ανακάλυψε» το συγκεκριμένο φιλμ και αποφάσισαν μαζί με τον Πέτρο Σκυθιώτη, επίσης υποψήφιο διδάκτορα που ασχολείται με τη διδακτική της ιστορίας, να το βγάλουν προς τα έξω, αφού βέβαια ζήτησαν και πήραν τις σχετικές άδειες.

«Δεν θέλαμε να επικεντρωθούμε στο κομμάτι της διένεξης, αλλά να αναδείξουμε το ίδιο το ντοκιμαντέρ και το θέμα ότι η κάμερα ως αυτόπτης ιστορικός εντοπίζει στοιχεία της πολιτισμικής ταυτότητας και των πολιτισμικών συγκρούσεων», τονίζει ο κ. Κεφαλάς, μιλώντας στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων και προσθέτει ότι η ταινία είχε πολύ θετική ανταπόκριση από το οικείο περιβάλλον του Θόδωρου Αγγελόπουλου.

«Τεκμήρια δεν είναι πλέον μόνο οι γραπτές πηγές, αλλά και η φωτογραφία και ο κινηματογράφος, έτσι κι αυτό είναι ένα τεκμήριο, το οποίο ο καθένας μπορεί να μελετήσει για διαφορετικό σκοπό», σημειώνει ο κ. Κεφαλάς, υπογραμμίζοντας ότι η «Ταινία στα πρόθυρα νευρικής κρίσης» έχει μόνο ως στόχο τη μελέτη και την έρευνα και δεν μπορεί να έχει κάποια εμπορική χρήση.

Βασικός στόχος της ομάδας που έφερε το βίντεο ξανά στο προσκήνιο –την επεξεργασία του υπογράφει η πληροφορικός Στεφανία Αλτίνη– ήταν η ανάδειξή του έτσι ώστε να αποτελεί εύκολα προσβάσιμη πηγή-τεκμήριο για την τοπική σύγχρονη ιστορία, για τη σχέση ιστορίας και σινεμά, πολιτισμού και ιδεολογικών διαμεσολαβήσεων. «Ήταν μια πολύ καλή αποτύπωση των λεπτομερειών, οι οποίες με τα χρόνια ξεχνιούνται», σημειώνει ο Σταύρος Καμαρούδης, γλωσσολόγος, αν. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας στη Φλώρινα, ο οποίος επιμελήθηκε τη μετάφραση στην ταινία.

Αν ο Αγγελόπουλος είχε δώσει τα διαπιστευτήριά του…

Το γαλλικό κινηματογραφικό συνεργείο είχε πάει στη Φλώρινα πριν από 30 χρόνια επειδή τότε η τοπική κοινωνία ήταν χωρισμένη. Από τη μια όχθη του ποταμού Σακουλέβα οι Καντιωτικοί, και από την άλλοι οι υποστηρικτές του Αγγελόπουλου. Από τη μία, ο τότε μητροπολίτης της Φλώρινας Αυγουστίνος Καντιώτης είχε αφορίσει τον σκηνοθέτη και όλο το κινηματογραφικό συνεργείο για την ανθελληνική –όπως τη χαρακτήριζε–  ταινία, από την άλλη ο Θόδωρος Αγγελόπουλος συνέχιζε –μονίμως με ένα τσιγάρο στο χέρι– τα γυρίσματα της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού».

Νέος βουλευτής Φλώρινας με το ΠΑΣΟΚ τότε, ο Γιώργος Λιάνης θυμάται το εχθρικό κλίμα εκείνη την έντονη εποχή κι εκτιμά ότι όλο αυτό βασίστηκε σε μία… παρεξήγηση. «Το κλίμα ήταν διχαστικό», τονίζει ο Γιώργος Λιάνης, σημειώνοντας ότι παρόλο που είχαν γίνει δύο μεγάλες συγκεντρώσεις υπέρ του Αγγελόπουλου στον κινηματογράφο «Ελληνίς», οι υποστηρικτές του ήταν αφανείς. Από την άλλη, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων χτυπούσαν πένθιμα καμπάνες, ακούγονταν εμβατήρια και οι υποστηρικτές του Καντιώτη ήταν –όπως γίνεται εμφανές από την «Ταινία στα πρόθυρα νευρικής κρίσης»– ιδιαίτερα μαχητικοί.

Με το πέρασμα του καιρού, ο Καντιώτης είχε πει στον Γιώργο Λιάνη πως τον είχε ενοχλήσει το γεγονός ότι, ενώ ο Αγγελόπουλος έκανε γυρίσματα λίγα μέτρα από τη Μητρόπολη, δεν πέρασε το κατώφλι να ενημερώσει για το τι επρόκειτο να κάνει. «Αυτή ήταν η δικαιολογία τού δέσποτα», σημειώνει ο Γιώργος Λιάνης, εκτιμώντας ότι «αν είχε πάει ο Αγγελόπουλος και είχε δώσει τα διαπιστευτήριά του δεν θα είχε συμβεί τίποτε». Ως βουλευτής ο ίδιος είχε πάρει από τότε ανοιχτά θέση υπέρ του Αγγελόπουλου, ωστόσο επειδή είχε καλή σχέση με τον ιεράρχη, υποστηρίζει ότι εάν δεν υπήρχε αυτή η «παρεξήγηση», επειδή και ο Καντιώτης ήταν ένας πολύ μορφωμένος άνθρωπος, θα μπορούσαν με τον Αγγελόπουλο να έχουν ακόμη και πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις. «Ενώ ήταν σκληρός ιεράρχης, με την έννοια του θρησκευτικού δόγματος, από κοντά ήταν μειλίχιος όταν συζητούσε για άλλα θέματα, όπως η λογοτεχνία που αγαπούσε», εξηγεί ο κ. Λιάνης.

Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι εκείνη την εποχή ο Καντιώτης «υποκαθιστούσε τον ρόλο της πολιτείας στην περιοχή», τονίζοντας ότι από τη μία είχε «τα σκοταδιστικά του κομμάτια, όπως αυτό με τον Αγγελόπουλο και με το γκρέμισμα εκκλησιών, των “βουλγάρικων” όπως της έλεγε, από την άλλη έφτιαξε ορφανοτροφεία, γηροκομεία, ιερατική σχολή και δεν είχε τα συνήθη εκκλησιαστικά σκάνδαλα».

«Το μετέωρο βήμα του πελαργού»

Ένας νέος ρεπόρτερ, στη διάρκεια ενός ρεπορτάζ στα σύνορα, ανακαλύπτει μια πόλη, ένα πρόσωπο και μια εικόνα.

Η πόλη, μια μικρή συνοριακή πόλη, έχει χαρακτήρα «άκρης του κόσμου». Εκεί παρατηρεί έναν σουρεαλιστικό γάμο, στον οποίο η νύφη και η οικογένειά της στέκονται στη μια ακτή και ο γαμπρός και οι συγγενείς του στην άλλη, χαμένοι κάτω από έναν κρύο ουρανό: φιγουράρουν σε ένα τοπίο που απλώς έχουν την αυταπάτη ότι είναι κύριοι της γης και της μοίρας τους. Οι ντόπιοι την ονομάζουν «αίθουσα αναμονής», γιατί την κατοικούν πρόσφυγες από άλλες χώρες που κάποτε πέρασαν κρυφά τα σύνορα και ζουν εκεί σε γκέτο, ονειρευόμενοι να φύγουν, να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους «αλλού».

Το πρόσωπο είναι ένας ηλικιωμένος πρόσφυγας, που ζει εκεί καλλιεργώντας ένα χωράφι, αλλά που ο νεαρός ρεπόρτερ είναι σίγουρος πως είναι το ίδιο πρόσωπο με μια προσωπικότητα της ελληνικής πολιτικής ζωής που εξαφανίστηκε πριν μερικά χρόνια, αφήνοντας ερωτηματικά γύρω από την εξαφάνισή του.

Η εικόνα, τέλος, είναι ο εαυτός του πάνω στη γέφυρα –από κάτω περνάει ένα ποτάμι– που χωρίζει τη χώρα του με τις άλλες, με το ένα πόδι σηκωμένο στον αέρα σαν πελαργός.

Η ταυτότητα του ηλικιωμένου άνδρα δεν λύνεται ποτέ, αλλά οι άτυχοι πρόσφυγες και το χωρισμένο χωριό επιτρέπουν στον δημοσιογράφο να καταλάβει την απόγνωσή του για την ανθρώπινη κατάσταση. Η ποιητική αλληγορία του Θεόδωρου Αγγελόπουλου για τα μεγάλα ανοιχτά ερωτήματα της ταραγμένης εποχής μας είναι σύγχρονη στην αντιμετώπιση των συνόρων, των προσφύγων και ενός μεταβαλλόμενου κόσμου από την πτώση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη και την πρώην Σοβιετική Ένωση. Ένα φιλμ με χρώματα σκουριάς, πάνω στη μελαγχολία αυτού του τέλους του αιώνα.

Το σενάριο δεν δίνει βάρος στην «αστυνομική» πτυχή της υπόθεσης, δεν μας εγείρει την αγωνία για τη λύση του μυστηρίου της εξαφάνισης του πολιτικού, για το ποιο θα είναι το τέλος της ταινίας, αλλά μας επιστρέφει διαρκώς στην αρχή. Και η αρχή είναι τα σύνορα. «Αν κάνω ένα βήμα, είμαι αλλού ή πεθαίνω», «Πόσα σύνορα πρέπει να περάσουμε για να πάμε σπίτι μας…» είναι τα μεγάλα μηνύματα της ταινίας.

 

Μηνύματα που δεν άρεσαν σε κάποιους που αντέδρασαν βάναυσα. Η ταινία «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και του Τύπου για μεγάλο χρονικό διάστημα και για άλλο λόγο, πέρα του κινηματογραφικού ενδιαφέροντος, καθώς συνοδεύτηκε από ένα απροσδόκητο γεγονός. Όλα ξεκίνησαν όταν με κάποιο αδιευκρίνιστο τρόπο το σενάριο της ταινίας έφτασε στα χέρια του μητροπολίτη της πόλης, Αυγουστίνου Καντιώτη. Ο μητροπολίτης Καντιώτης θεώρησε ότι προσβάλλει το έθνος και τον Χριστιανισμό. Έτσι, απείλησε τον Αγγελόπουλο ότι θα τον αφορίσει και τον διέταξε να σταματήσει τα γυρίσματα, κάτι που εξόργισε τον Αγγελόπουλο, που δεν υποχώρησε και προκάλεσε επίσης και το μένος των συνεργατών του. Το θέμα πήρε διεθνείς διαστάσεις. Ο Αγγελόπουλος στηρίχτηκε από τους πολιτικούς της Αριστεράς και είχε την αρωγή του σκηνοθέτη και φίλου του, Ακίρα Κουροσάβα. Όταν ο Αγγελόπουλος επέστρεψε, μεγάλη μερίδα των χριστιανών της Φλώρινας είχε κατακλύσει την πόλη με μαύρες σημαίες και πλακάτ, ενώ υπήρχαν και καρικατούρες που παρίσταναν το σκηνοθέτη σαν έναν προδότη που κρατούσε ένα σακούλι με 600 εκατομμύρια δραχμές και εμφανίζονταν πλακάτ με συνθήματα, όπως «αναρχία, ανθελληνισμός, αθεΐα, ακολασία», «Γενίτσαροι μαρξισταί», «Αναρχία, ανθελληνισμός, αθεΐα, ακολασία», και τα μεγάφωνα να παιανίζουν τη «Μακεδονία ξακουστή». Με την παρότρυνση του μητροπολίτη προσπάθησαν με κάθε τρόπο να εμποδίσουν την ολοκλήρωση και κυκλοφορία της ταινίας. Στις 16 Δεκεμβρίου 1990 ήταν η μέρα τελετής αφορισμού του Αγγελόπουλου και του πρωταγωνιστή Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, αλλά και όλων των συντελεστών της ταινίας, είτε άνδρες είτε γυναίκες.

Την ίδια μέρα είχε οργανωθεί μία συγκέντρωση ελευθερίας και δημοκρατίας, στην οποία παρευρέθηκε ο Αγγελόπουλος και οι συνεργάτες του στον κινηματογράφο «Ελληνίς». Οι χριστιανοί πιστοί και ο Καντιώτης έψελναν μαζί το «Αφορισμένοι, αφορισμένοι». Ο Καντιώτης τούς έδωσε περιθώριο δύο χρόνων για να μετανοήσουν και να συγχωρεθούν, κάτι που δεν έκανε κανένας συντελεστής της ταινίας. Τελικά, η ταινία ολοκληρώθηκε και έφτασε μέχρι τις Κάννες. Στην επόμενη ταινία του, «Το βλέμμα του Οδυσσέα», ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος αφιέρωσε μία σκηνή για αυτό το περιστατικό.

Τριάντα χρόνια μετά, υπάρχουν ακόμη στη Φλώρινα εκείνοι που συνεχίζουν να υποστηρίζουν τα όσα έκανε τότε ο Καντιώτης κι εκείνοι που ήταν απέναντι. Εξάλλου, μέχρι σήμερα, στο αγαπημένο στέκι του αείμνηστου σκηνοθέτη, στο παραδοσιακό καφενείο «Διεθνές» –στο ίδιο κτίριο στεγάζεται και το Λαογραφικό Μουσείο Φλώρινας– «βρίσκεται πάντα και η γωνιά του Αγγελόπουλου»», σημειώνει ο κ. Καμαρούδης, ενώ ο ιδιοκτήτης του Γιώργος Βελλιάνης θυμάται πόσο καλοσυνάτος ήταν με όλους ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο οποίος εκτός από πολλά γυρίσματα που έκανε εκεί μέσα, συνήθιζε να λέει ότι το «Διεθνές» ήταν το δεύτερο σπίτι του.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ, Wikipedia, εφημερίδα «Πριν», https://www.filmfestival.gr, https://www.curzonartificialeye.com/