Λοιμός των Αθηνών (430 π.Χ.)

Τελικά, ήταν μία από τις τόσες επιδημίες που εμφανίζονται διαχρονικά κατά τόπους, ή η πρώτη καταγεγραμμένη σε ιστορικά βιβλία πανδημία; Η απάντηση δεν έχει δοθεί, καθώς ακόμη και σήμερα, 2.500 χρόνια μετά την τραγωδία που υπέστη η αρχαία Αθήνα, οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει καν ποιος ήταν ιός που προκάλεσε τον λοιμό που εξόντωσε με τραγικό και επώδυνο τρόπο το 25% των Αθηναίων…

Ιχνηλατώντας… με την Καίτη Νικολοπούλου

Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός, Θουκυδίδης, έμεινε γνωστός για τη συγγραφή της ιστορίας τού 30ετούς Πελοποννησιακού Πολέμου, ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη. Αν και Πατέρας της Ιστορίας έχει ονομαστεί από τον Κικέρωνα ο προγενέστερός του Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης αποτελεί το πρότυπο για πολιτικούς επιστήμονες, καθώς θεωρείται ο πατέρας του πολιτικού ρεαλισμού ως προς την προσέγγιση στη μελέτη των διεθνών σχέσεων – και αυτό διότι η αφήγησή του στο έργο του βασίζεται σε βιωματικές εμπειρίες, χωρίς υποτιθέμενες απόψεις τρίτων.

Μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, την απόπειρα δολοφονίας του και την ήττα του στις εκλογές, αυτοεξόριστος στο Παρίσι, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε να ασχοληθεί με τη μετάφραση του Θουκυδίδη. Από αυτήν τη μετάφραση θα αλιεύσουμε αποσπάσματα που σχετίζονται με τον λοιμό των Αθηνών. Συγκεκριμένα, στο Β΄ Βιβλίο του έργου «Θουκυδίδη Ιστορίαι», διαβάζουμε:

«Κατά τοιούτον τρόπον έγινεν η τελετή του ενταφιασμού κατά τον χειμώνα τούτον, μετά την λήξιν του οποίου έληξε και το πρώτον έτος του πολέμου. Ευθύς δε με την αρχήν του επομένου θέρους, οι Πελοποννήσιοι και λοιποί σύμμαχοι, με τα δύο τρίτα των δυνάμεών των, όπως και την πρώτην φοράν, υπό την αρχηγίαν του βασιλέως των Λακεδαιμονίων Αρχιδάμου, υιού του Ζευξιδάμου, εισέβαλαν εις την Αττικήν, όπου στρατοπευδεύσαντες ήρχισαν να ερημώνουν την γην. Και πριν παρέλθουν πολλαί ημέραι από της εισβολής, παρουσιάσθη διά πρώτην φοράν εις τας Αθήνας ο λοιμός, ο οποίος ελέγετο μεν ότι είχεν ενσκήψει προηγουμένως πολλαχού, και εις την Λήμνον και εις άλλας χώρας, αλλά πουθενά δεν εμνημονεύετο λοιμώδης νόσος τοιαύτης εκτάσεως, ούτε φθορά ανθρώπων τόσον μεγάλη. Διότι ούτε ιατροί, οι οποίοι, αγνοούντες την φύσιν της ασθενείας, επεχείρουν διά πρώτην φοράν να την θεραπεύσουν, αλλ’ απέθνησκαν οι ίδιοι μάλλον, καθόσον και περισσότερον ήρχοντο εις επαφήν με αυτήν, ούτε άλλη καμμία ανθρωπίνη τέχνη ηδύνατο να βοηθήση».

Εδώ μας αφηγείται την αρχή του λοιμού, ο οποίος ωστόσο δεν πρωτοεμφανίστηκε στην Αθήνα, αλλά:

«Η νόσος ήρχισε το πρώτον, ως λέγεται, από την νοτίως της Αιγύπτου κειμένην Αιθιοπίαν, από όπου κατέβη έπειτα εις την Αίγυπτον και την Λιβύην και επεξετάθη εις το πλείστον μέρος της Περσικής αυτοκρατορίας».

Αυτή η παράγραφος είναι που δίνει την αίσθηση ότι δεν επρόκειτο για μια τυχαία επιδημία, αλλά για «πανδημία», αφού είχε εμφανιστεί και σε άλλες χώρες του τότε γνωστού κόσμου, αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε σύγχρονους όρους, πέρα από το γεγονός ότι επανεμφανίστηκε λίγα χρόνια αργότερα. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Θουκυδίδης πιστεύει ότι ο λοιμός προήλθε από την Αφρική, και μας προειδοποιεί ότι θα ακολουθήσει η περιγραφή των συμπτωμάτων, ώστε να μπορέσουν οι μεταγενέστεροι να τη μελετήσουν στην περίπτωση που ξανασυμβεί:

«Εις δε την πόλιν των Αθηνών ενέσκηψεν αιφνιδίως και προσέβαλε κατά πρώτον τους κατοίκους του Πειραιώς, και διά τούτο ελέχθη από αυτούς ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν ρίψει δηλητήριον εις τας δεξαμενάς, διότι κρήναι δεν υπήρχαν ακόμη εκεί. Αλλ’ ύστερον έφθασε και εις την άνω πόλιν και από τότε ηύξησε μεγάλως η θνησιμότης. Καθείς δε, είτε ιατρός, είτε άπειρος της ιατρικής, ημπορεί, αναλόγως της ατομικής του κρίσεως, να ομιλή περί της πιθανής προελεύσεώς της και περί των αιτίων, τα οποία νομίζει ικανά να επιφέρουν τοιαύτην διατάραξιν των υγιεινών συνθηκών. Αλλ’ εγώ, που και ο ίδιος έπαθα από την νόσον, και με τα ίδια τα μάτια μου είδα άλλους πάσχοντας, θα εκθέσω την πραγματικήν της πορείαν και θα περιγράψω τα συμπτώματά της, η ακριβής παρατήρησις των οποίων θα επιτρέψη ασφαλέστερον εις τον καθένα που θα ήθελε να τα σπουδάση επιμελώς να κάμη την διάγνωσίν της, εάν ποτέ ήθελε και πάλιν ενσκήψει».

Και πράγματι, καθώς και ο ίδιος είχε αρρωστήσει αλλά κατάφερε να ιαθεί, η περιγραφή των συμπτωμάτων του λοιμού από την πένα του δημιουργεί τρόμο και δέος. Εξάλλου, ας μη λησμονούμε πως εξαιτίας αυτού του λοιμού βρήκαν τον θάνατο ο ηγέτης της Αθήνας, Περικλής, μαζί με τη γυναίκα του (από τον γάμο του, την οποία είχε χωρίσει πριν από τη σχέση του με την Ασπασία και της οποίας το όνομα παραμένει άγνωστο), τα παιδιά του, Πάραλο και Ξάνθιππο που απέκτησε από αυτόν τον γάμο, αλλά και την αδελφή του:

«Το έτος τωόντι εκείνο, κατά κοινήν ομολογίαν, έτυχε μέχρι της στιγμής της εισβολής της νόσου να είναι κατ’ εξοχήν απηλλαγμένον από άλλας ασθενείας. Εάν όμως κανείς υπέφερε τυχόν προηγουμένως από καμμίαν άλλην ασθένειαν, όλαι κατέληγαν εις αυτήν. Όσοι, εξ άλλου, ήσαν ως τότε υγιείς, χωρίς καμμίαν φανεράν αιτίαν προσεβάλλοντο αιφνιδίως από πονοκέφαλον με ισχυρόν πυρετόν και ερυθήματα και φλόγωσιν των οφθαλμών, και το εσωτερικόν του στόματος, ο φάρυγξ και η γλώσσα εγένοντο ευθύς αιματώδη, και η εκπνοή ήτο αφύσικος και δυσώδης. Κατόπιν των φαινομένων αυτών, επηκολούθουν πτερνισμοί και βραχνάδα, και μετ’ ολίγον το κακόν κατέβαινεν εις το στήθος, συνοδευόμενον από ισχυρόν βήχα. Και όταν προσέβαλλε τον στόμαχον, επροκάλει ναυτίαν και ταύτην επηκολούθουν, με μεγάλην μάλιστα ταλαιπωρίαν, εμετοί χολής, όσοι περιγράφονται υπό των ιατρών. Και εις άλλους μεν αμέσως, εις άλλους δε πολύ βραδύτερον, παρουσιάζετο τάσις προς εμετόν ατελεσφόρητος, προκαλούσα ισχυρόν σπασμόν, ο οποίος εις άλλους μεν κατέπαυεν, εις άλλους δε εξηκολούθει επί πολύ. Το σώμα εξωτερικώς δεν παρουσιάζετο πολύ θερμόν εις την αφήν, ούτε ήτο ωχρόν, αλλ’ υπέρυθρον, πελιδνόν, έχον εξανθήματα μικρών φλυκταινών και ελκών. Εσωτερικώς όμως εθερμαίνετο τόσον πολύ ώστε οι ασθενείς δεν ηνείχοντο ούτε ελαφρότατα ενδύματα ή σινδόνια, και επέμεναν να είναι γυμνοί, και μεγίστην ησθάνοντο ευχαρίστησιν, αν ημπορούσαν να ριφθούν εντός ψυχρού ύδατος. Πολλοί δε πράγματι, οι οποίοι είχαν μείνει ανεπιτήρητοι, ερρίφθησαν εις δεξαμενάς, διότι κατετρύχοντο από δίψαν άσβεστον, αφού και το πολύ και το ολίγον ποτόν εις ουδέν ωφέλει. Και η αδυναμία του ν’ αναπαυθούν, καθώς και η αϋπνία, τους εβασάνιζαν διαρκώς. Και το σώμα, εφόσον η νόσος ήτο εις την ακμήν της, δεν κατεβάλλετο, αλλ’ αντείχε καταπληκτικώς εις την ταλαιπωρίαν, ώστε ή απέθνησκαν οι πλείστοι την εβδόμην ή ενάτην ημέραν εκ του εσωτερικού πυρετού, πριν εξαντληθούν εντελώς αι δυνάμεις των, ή, εάν διέφευγαν την κρίσιν, η νόσος κατήρχετο περαιτέρω εις την κοιλίαν και επροκάλει ισχυράν έλκωσιν, και συγχρόνως επήρχετο ισχυρά διάρροια, ούτως ώστε κατά το μεταγενέστερον τούτο στάδιον οι πολλοί απέθνησκαν από εξάντλησιν. Διότι το νόσημα, αφού ήρχιζεν από την κεφαλήν, όπου το πρώτον εγκαθίστατο, εξετείνετο βαθμηδόν εφ’ όλου του σώματος, και αν κανείς ήθελε διαφύγει τον θάνατον, προσέβαλλε τα άκρα, όπου άφινε τα ίχνη του. Καθόσον το νόσημα προσέβαλλε και τα αιδοία και τα άκρα των χειρών και ποδών, και πολλοί χάνοντες αυτά εσώζοντο, μερικοί μάλιστα έχαναν και τους οφθαλμούς. Άλλοι πάλιν, ευθύς μετά την θεραπείαν, επάθαιναν γενικήν αμνησίαν και δεν ανεγνώριζαν ούτε εαυτούς, ούτε τους οικείους των».

Ήταν τόσο τρομερή η ασθένεια, που ούτε τα όρνεα και οι σκύλοι δεν πλησίαζαν τα πτώματα για να μην ψοφήσουν

Ήταν τόσο τρομερή η ασθένεια, που ούτε τα όρνεα και οι σκύλοι δεν πλησίαζαν τα πτώματα, καθώς ψοφούσαν με την παραμικρή απόπειρα. Επρόκειτο για τη μεγάλη καταστροφή που αποδεκάτισε κατά 25% την πόλη των Αθηναίων, σε διάστημα σχεδόν πέντε χρόνων, τόσο ως προς τους πολίτες όσο και ως προς τους στρατεύσιμους άνδρες, με τη γνωστή τραγική κατάληξη για εκείνους ως προς την έκβαση του Πελοποννησιακού πολέμου.

Τραγικές εικόνες… τραγικές συνέπειες…

Ταυτοποίηση(;) της νόσου

Οι επιστήμονες όλα αυτά τα χρόνια ερίζουν για την ταυτοποίηση της νόσου που προκάλεσε τον λοιμό της αρχαίας Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ.

Οι μελέτες πάμπολλες, οι απόψεις άλλες τόσες… Ανάμεσά τους αναφέρονται ο τύφος, ο τυφοειδής πυρετός, βουβωνική πανώλη, έμπολα, ανεμοβλογιά, ιλαρά, γρίπη κ.λπ.

Οι περισσότερες πειστικές –αλλά όχι και τεκμηριωμένες κατά 100%– απαντήσεις έχουν να κάνουν με τον τύφο, τον τυφοειδή πυρετό, αλλά και τον έμπολα, σε συνδυασμό με την αναφορά του Θουκυδίδη για την απαρχή του λοιμού στην Αφρική. Είναι γνωστό εξάλλου ότι ο έμπολα έχει πατρίδα του τη Μαύρη Ήπειρο. Τα συμπτώματα που αναφέρει ο Θουκυδίδης μπερδεύουν τους επιστήμονες, και όπως φαίνεται θα συνεχίσουν να τους μπερδεύουν για πολύ ακόμη…

Μύρτις, το διάσημο εντεκάχρονο θύμα του λοιμού της Αθήνας

Στην περίοδο του λοιμού της Αθήνας, συνήθης πρακτική για τις σορούς των νεκρών ήταν η καύση, κυρίως για την αποφυγή των μικροβίων. Εξάλλου, και ο Ιπποκράτης που ήταν στην Αθήνα εκείνη την περίοδο άναβε φωτιές για να απομακρύνει τον ιό. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις υπήρξαν και ομαδικοί τάφοι.

Κατά τις ανασκαφές για το Μετρό του Κεραμεικού, το 1994-1995, ανακαλύφθηκε ένας τέτοιος ομαδικός τάφος, ένας πρόχειρος λάκκος μήκους 4 μ.

Η Μύρτις (άγνωστο το πραγματικό της όνομα) ήταν μία 11χρονη Αθηναία, που πέθανε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου και θάφτηκε σε αυτόν τον ομαδικό τάφο. Οι επιστήμονες κατάφεραν το 2010 να αναπλάσουν ψηφιακά το πρόσωπό της και να το παρουσιάσουν στον κόσμο.

Όπως έδειξε η ανασκαφή, οι πρώτοι νεκροί στο βάθος του λάκκου τοποθετήθηκαν κάπως προσεκτικά και σκεπάστηκαν με λίγο χώμα, οι επόμενοι ρίχνονταν σωρηδόν στοιβαγμένοι μέσα όπως-όπως. Μόνη συγκινητική φροντίδα παρατηρήθηκε σε 8 βρεφικές ταφές στο ανώτερο στρώμα του τάφου. Τα κτερίσματα για τόσους πολλούς νεκρούς ήταν ελάχιστα και φτωχά: μόνον 30 μικρά αγγεία για μια τέτοια μαζική ταφή που υπολογίζεται ότι αρχικά θα περιλάμβανε πιθανόν μέχρι 150 ανθρώπους.